#بصیرت_عاشورایی #راسخون #دهه_وقف 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

 قاجار (1)

🔻 سلسلۀ قاجاریه در سال 1209 قمری با «آقامحمدخان» بر سر کار آمد و در سال 1343 قمری، مصادف با 1304 شمسی، با خلع «احمدشاه» منقرض شد. در دوران قاجاریه، که آغاز تأثیرپذیری ایران از غرب بود، علی‌رغم افزایش تعداد موقوفات، اوضاع اوقاف آشفته بود. البته در دوران «میرزاحسین‌خان سپهسالار قزوینی» اقدامات اصلاحی در جهت بهبود اوضاع اوقاف انجام شد که برای مثال، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: 1️⃣ نظارت بر اعمال متولیان؛ 2️⃣ دستور مبنی بر ثبت صحیح اوقاف در وزارت اوقاف؛ 3️⃣ اخذ مالیات موقوفه‌ها به سبب بی‌مبالاتی برخی متولیان که از موقوفه‌ها بهره‌برداری شخصی می‌کردند. میرزاحسین‌خان قزوینی از اموال خودش نیز موقوفات قابل توجهی را بر جای گذاشته است که «مدرسۀ علمیۀ سپهسالار» (مدرسۀ عالی شهید مطهری) و «مجلس شورا یا ساختمان بهارستان» از آن جمله است. وقف‌نامه‌‌‌‌هایی از سدۀ سیزدهم در دست است که نشان از افزایش شمار موقوفات در این دوره دارد. #سیر_وقف_در_ایران 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#بصیرت_عاشورایی #راسخون #دهه_وقف 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

 قاجار (2)

🔻 در مصائب و بلا‌‌هایی که بعداً دامن‌گیر اصفهان شد، به‌خصوص قحطی معروف سال 1288 قمری، شهر یک‌مرتبه از سکنه خالی شد و هیچ سر و سامانی هم در امور اوقاف وجود نداشت. شواهد نشان می‏دهد، از ابتدا تا انتهای حکومت قاجاریه بسیاری از آثار تاریخی ارزش‌مند مربوط به صفویه در اصفهان نابود شده است. از این میان می‏توان از عمارت آیینه‏خانه، هفت دست، نمکدان، کشکول و کاخ‏‌های باغ سعادت‏آباد نام برد. 🔻 این ویران‌گری آثار عهد صفوی و تصرف اراضی موقوفه، به‌خصوص در دوران حاکمیت ظل‏السلطان (1291ـ1325ق) آن‌طور بود که وقتی سید جمال‌الدین اسدآبادی در سال 1314 قمری به این شهر وارد شد، به او خبر رسید که ساختمان‏‌های تاریخی صفویه را خراب می‏کنند. وی از این موضوع بسیار متأثر شد و عاملانِ این کار را مورد مؤاخذه قرار داد و در اواخر همین دوره، مدارس بسیاری، بالغ بر بیست مدرسه از عهد صفویه، در اصفهان خراب شد که تنها چهارده مدرسۀ آن در محلات خواجو و عباس‏آباد واقع شده بود! 🔻 با اقدامات بجا و مناسبِ علمای ایران، از جمله سید شفتی و علامه کلباسی، برخی از موقوفات احیا شد و کار وقف ادامه یافت. اروپاییانی که در این دوره از ایران دیدن کرده‌اند، از املاک فراوان موقوفه سخن گفته‌اند؛ از جمله «هانری رنه» آلمانی که در اواخر دورۀ سلطنت ناصرالدین‌شاه از ایران دیدن کرده است، می‌نویسد:

املاک بسیاری وقف مساجد و مدارس و بقاع متبرکه شده است. عایدات املاک وقفی بسیار زیاد است؛ مخصوصاً عایدات موقوفات امام رضا(ع) که مقبرۀ او در شهر مشهد واقع است، بسیار مهم هستند.

🔻 وی درآمد موقوفات امام رضا(ع) را در سراسر کشور، شصت‌هزار تومان نقد و دَه‌هزار خروار غله ذکر می‌کند. با وجود این‌که املاک موقوفه از دادن مالیات معاف بودند، شاه به عنوان حق‌ّالتولیه، سالی هزار تومان از مشهد دریافت می‌کرد. پولاک، پزشک و سیاح آلمانی نیز در سفرنامه‌اش تحت عنوان «ایران و ایرانیان» از بنا‌های عام‌المنفعه که به کمک موقوفات اداره می‌شود، این‌چنین یاد می‌کند: «حمام‌‌های عمومی به اثر موقوفات دینی ایجاد می‌شود و مخارج نگاه‌داری آن نیز از همان محل است.» 🔻 و در جایی دیگر از سفرنامه‌اش آورده است:

در بسیاری از میدان‌‌های عمومی شهر، تکیه وجود دارد که بر اثر موقوفات مذهبی ایجاد و ‌نگه‌داری می‌شود.

🔻 مادام دیولافوا، محقق فرانسوی که در فاصلۀ سال‌‌های 1298 تا 1301 قمری در ایران به سر می‌برده، در سفرنامۀ خود در خصوص اوقاف ایران چنین می‌نویسد:

مسلمانان خیراندیش پیش از مرگ، غالباً ثلثی از املاک و دارایی خود را وقف مسجد و مدرسه و یا اعمال خیر دیگر از قبیل روضه‌خوانی، اطعام مساکین و... می‌کنند. به موجب قوانین اسلامی، ادارۀ املاک موقوفه باید کاملاً منظم باشد و متولیان هم باید مطابق ‌وصیت‌نامۀ واقف عمل کنند و عایدات وقف را بر سایر عایدات مخلوط ننمایند. به طوری که من استنباط کردم، دو ثلث عایدات موقوفه صرف معاش طلاب علوم مذهبی می‌شود و باید در اختیار علما باشد و هرگاه عایدات زیادتر از مخارج معین باشد، متولّی مجاز است که از این مازاد، ملک دیگری خریده و به موجب وصیت واقف، وقف کند و ممکن است این املاک فرعی با اجازۀ مجتهدین قابل انتقال باشد.

#سیر_وقف_در_ایران 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#بصیرت_عاشورایی #راسخون #دهه_وقف 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

 قاجار (3)

🔻 «مشروطه» که با صدور فرمان مظفرالدین‌شاه در سال 1324 قمری در ایران مستقر شد، چون سبب پررنگ شدن نقش قوانین و چارچوب‌‌های اداری در ادارۀ حکومت شد، تأثیر ویژ‌ه‌ای بر اوضاع وقف گذاشت؛ ولی کماکان حکام خودکامه، دست‌اندازی‌‌های خود را ادامه داده و این بار با وضع قوانین ناصواب، این سنت حسنه را از مسیر اصلی خویش منحرف می‌کردند. با این حال، انقلاب مشروطه در جهت منفی و مثبت بر وقف تأثیرگذار بود. 🔻 در دوران مشروطه با تأسیس «وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه» در سال 1328 قمری، ادارۀ امور وقف تحت نظر این وزارت‌خانه قرار گرفت و در شهرستان‌ها مسئول ادارۀ معارف، وظیفۀ رسیدگی به موقوفات را در کنار امور آموزش و پرورش بر عهده گرفت؛ به این ترتیب دخالت یا به تعبیری، نظارت بر اوقاف بیشتر شد. با گسترش ادارات و اهمیت دادن به ثبت موقوفات، حفاظت از موقوفات سهل‌تر و امکان تبدیل آن‌ها به املاک شخصی کمتر شد. هنگامی که امور اوقاف و آموزش و پرورش تحت نظر یک وزارت‌خانه قرار گرفت، در ابتدای امر نگاهی کاملاً فرهنگی به موقوفات رواج یافت، ولی به مرور زمان، اوقاف از وزارت فرهنگ و معارف تفکیک شد. از دیگر رخداد‌‌هایی که با استقرار نظام قانون‌گذاری در مملکت شاهد بودیم، وضع مقررات مربوط به وقف در برنامه‌‌های عمرانی کشور و توجه به جایگاه موقوفات و نحوۀ اجرای برنامه‌‌های عمرانی در محدودۀ موقوفات بود. موقوفات در مقررات مربوط به اراضی شهری و شهرداری‌ها مورد توجه قرار گرفته، مقرراتی نیز در رابطه با حفظ و حراست آن‌ها مصوب شد و پرونده‌‌های قضایی موقوفات در اولویت قرار گرفت. #سیر_وقف_در_ایران 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#بصیرت_عاشورایی #راسخون #دهه_وقف 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

 پهلوی (1)

🔻 در دورۀ پهلوی (1344ـ1399ق/1304ـ1357ش) ثروتمندان کمتر از طریق وقف به کمک نیازمندان می‌شتافتند، ‌چراکه رضاشاه بسیاری از املاک موقوفه را به نام خود و اطرافیان و اداره‌جات دولتی ثبت کرد؛ و این عمل تأثیر زیادی در ‌‌کم‌رنگ شدن سنت حسنۀ وقف داشت؛ به‌خصوص قانون «اصلاحات ارضی» که موقوفات عام به افراد بدون مجوز شرعی فروخته شد و یا بسیاری از مردم، از ترس این‌که املاک وقفی به دست عمال شـاه نیفتد، وقف‌نامه‌ را مخفی کرده و به مرور زمان وقف‌نامه‌‌ها ناپدید و املاک وقفی به بوتۀ فراموشی سپرده شد. رضاشاه که علاقۀ جنون‌آمیزی به مالکیت زمین و اراضی کشاورزی و باغی داشت، بسیاری از املاک وقفی امام رضا(ع) را به بهانۀ تولیت آن‌ها، به نام خود به ثبت رسانید و به پیروی از او، استانداران و فرمانداران او نیز به این عمل مبادرت کردند؛ تا جایی که رواج موقوفه‌خواری در این دوره باعث شد اعتماد مردم به وقف، کم و میزان وقف اموال به صفر برسد! 🔻 دولت رضاخان سیستمی به وجود آورد که به او امکان می‌داد بسیاری از حوزه‌‌های عمومی را کنترل کند. تصویب «قانون موقوفات» در سال 1313 شمسی برای ادارۀ امور، به دولت قدرت تصمیم‌گیری وسیعی تفویض می‌کرد. مادۀ اولِ این قانون اشعار می‌دارد که ادارۀ موقوفاتی که متولّی ندارد یا مجهول‌التولیه است، با وزارت معارف است. مادۀ دوم، نظارت کامل وزارت معارف و اوقاف را نسبت به موقوفات عامه مورد تصریح قرار می‌دهد. برابر نظام‌نامۀ اجرایی این قانون، دامنۀ رسمی برای نظارت دولت بر نحوۀ دخل و خرج و عمران رقبات در نظر گرفته شده بود. ‌هم‌چنین در این نظام‌نامه، موارد مصرف عواید حاصل از موقوفاتی که ادارۀ آن با وزارت اوقاف است، به ترتیب ذیل تعیین شد: احداث ساختمان دبستان‌ها (40 درصد)، خرید لوازم تحصیل و لباس شاگردان بی‌بضاعت (10 درصد)، کمک به منافع عمومی امور عام‌المنفعه و شیر و خورشید سرخ (20 درصد)، کمک به تبلیغات عمومی و بهداشت عمومی (10 درصد)، طبع کتاب‌‌های مفید (10 درصد) و ذخیره برای مخارج غیرمترقبه (10 درصد). 🔻 برقراری مقررات مربوط به اوقاف، تا حدودی دست روحانیان را از منابع مالی حاصل از درآمد اوقاف، کوتاه کرد و قدرت مالی آن‌ها را محدود ساخت. دخل و تصرف دولت در املاک موقوفه تا آن‌جا پیش رفت که در چهاردهم اردیبهشت 1320، قانون اجازۀ فروش املاک زراعتی موقوفه، در مجلس شورای ملی به تصویب رسید؛ و بنا بر مواد این قانون، دولت اختیارات بسیاری در فروش املاک اوقافی به دست می‌آورد. 🔻 بنا به سنت گذشته و با وجود سایر اقدامات غیرمذهبی، رضاشاه خود را متولّی آستان قدس اعلام کرد. او نحوۀ مدیریت را تغییر داد و بخشی از درآمد‌های موقوفات را صرف آبادانی شهر مشهد (ساختن خیابان‌‌های بزرگ و احداث کانال‌‌های بزرگ آب) و تأسیس یک بیمارستان برای زائران کرد. بنا بر اسناد تاریخی، تعدادی از املاک وقفی، به‌خصوص موقوفات آستانۀ ری، به عنوان خالصی دولتی به رضاخان فروخته شد. #سیر_وقف_در_ایران 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#بصیرت_عاشورایی #راسخون #دهه_وقف 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

 پهلوی (2)

🔻 رضاشاه پس از استعفای از سلطنت و واگذاری سلطنت به ولیعهد، کلیۀ دارایی، یعنی اموال منقول و غیرمنقول خویش را در ایران، طبق مصالحه‌نامۀ رسمی به فرزند خود محمدرضاشاه واگذار کرد که او هم طبق فرمانی، اموالی که غیرمنقول بود به دولت واگذار نمود و اموال منقول را به عنوان «عطیۀ ملوکانه» صرف بعضی مصارف، از قبیل ساختمان بیمارستان در شهرستان‌ها و بذل و بخشش‌ها و... رسانید. تا آن‌که در سال 1327 که قدرت محمدرضاشاهِ جوان تحکیم شده بود و جراید در نوشتن پار‌ه‌ای مسائل مربوط به دربار، محدودیت‌‌‌هایی یافته بودند، به خیال افتاد آنچه را به نام بخشش و عطیه به دولت واگذار کرده، پس گرفته و تصاحب نماید و به این منظور، دولت لایحه‌ای به مجلس تقدیم نموده که کلیۀ اموال غیرمنقول واگذاری به محمدرضاشاه برگردانده و در قالب «بنیاد پهلوی» اداره شود که در ظاهر وقف بود، ولی در حقیقت چون ملک و اموال غیرمنقول دیگر محسوب می‌شد و روی اصول وقف عمل نمی‌شد و عواید آن صرف بذل و بخشش‌‌های بی‌حساب می‌گردید و عد‌ه‌ای که وابسته به دربار بودند، از آن استفاده می‌کردند. 🔻 از سال 1328 شمسی ادارات اوقاف در مرکز و شهرستان‌ها، از ادارات فرهنگ جدا گردید و برای کار‌های اوقاف، مسئولان جداگانه‌ای تعیین شدند؛ و در سال 1343 شمسی این تفکیک اداری کامل شد. بنا بر گزارش‌‌های موجود، بخشی از عواید رقبات صرف کمک به مؤسسه‌ها، از جمله شیر و خورشید، ساخت مدرسه و کمک به دانش‌آموزان بی‌بضاعت می‌شده است. مساعدت سالانه به دانش‌سرای تعلیمات دینی و چاپ کتاب‌‌های دینی و علمی نیز از اقدامات دیگر سازمان اوقاف در اجرای نیات واقفان بوده است. #سیر_وقف_در_ایران 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#بصیرت_عاشورایی #راسخون #دهه_وقف 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

 جمهوری

اسلامی

🔻 «سازمان اوقاف و امور خیریه» پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بررسی جامعی دربارۀ موقوفات انجام داد؛ اشکالات و آفات را شناسایی کرد و راه‌کار‌های لازم را در جهت رفع نواقص و توسعۀ وقف و بهره‌وری بهینه از این منابع مهم به کار بست. با نگاهی کلی می‌توان مجموعۀ این فعالیت‌ها را، به تعبیر حجت‌الاسلام و المسلمین نظام‌زاده (ریاست وقتِ سازمان اوقاف و امور خیریه)، در سه بخش دسته‌بندی کرد: 1️⃣ بازیابی و کشف موقوفات گم‌شده در طول ده‌ها سال گذشته، برخی از موقوفات بنا به دلایل گوناگون از بین رفتند و نشانی از آن‌ها نمانده بود. سازمان اوقاف بنا به وظیفۀ شرعی و قانونی، گروهی از متخصصان و حقوق‌دانان خود را برای یافتن موقوفات بسیج کرد، و آن‌ها با مراجعه به ادارات ثبت اسناد و املاک و بررسی پرونده‌ها و مطالعۀ وقف‌نامه‌‌ها، اطلاعات ذی‌قیمتی به دست آوردند و املاک فراوانی را که سابقۀ وقفیت آن‌ها محرز بود، شناسایی کرده و به وقفیت برگرداندند. 2️⃣ بازستانی موقوفات غصب‌شده بخش دیگر فعالیت سازمان، در زمینۀ بازستانیِ موقوفات غصب‌شده است. پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و در زمان رژیم گذشته، از دو ناحیه به موقوفات ضربه وارد شده است: یکی از راه‌‌های تصویب قوانین خلاف شرع، مانند «قانون اصلاحات ارضی» که طی آن بسیاری از زمین‌‌های وقفیِ مزروعی توسط حکومت پهلوی از وقفیت خارج و سند مالکیت به نام زارعین صادر شد؛ و دوم از ناحیۀ برخی متصدیان امور وقف که با موقوفه‌خواری و حیف و میل موقوفات، موجب سلب اعتماد مردم و خیرین از این سنت نبوی شدند و به تدریج انگیزۀ خیرخواهی در جامعه ضعیف شد. اما در مورد اول، یعنی تصویب قوانین خلاف شرع، اقداماتی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در جهت لغو آن قوانین صورت گرفت و طبق فتوای امام خمینی(ره) که فرمودند: «موقوفات باید به حال وقفیت باقی و عمل به وقف شود»، زمینۀ بازگرداندن موقوفات غصب‌شده به وقفیت فراهم شد و شورای انقلاب اسلامی در تاریخ 4/2/1358 ـ یعنی سه ماه بعد از پیروزی انقلاب ـ لایحۀ قانونی مهمی را تحت عنوان «لایحۀ قانونی تجدید اجارۀ املاک موقوفه» تصویب کرد. در ماده یک این قانون به صراحت آمده است:

به منظور جلوگیری از هر گونه تضییع حق در موقوفات کشور و تنظیم اسناد و قرارداد اجاره و تعیین اجاره‌بهای عادلانۀ املاک استیجاری و متصرفی و موقوفه، از این تاریخ کلیۀ اسناد و قراردادها، اعم از عادی و رسمی منعقده بین اوقاف و مستأجرین در موقوفات عامه، نظیر املاک مزروعی و باغات و اراضی و مستغلات و مستحدثات شهری و روستایی، فسخ و به این قبیل مستأجرین و سایر اشخاص، اعم از حقیقی و حقوقی که به هر نحوی از انحاء در حال حاضر املاک موقوفه را متصرف می‌باشند، اخطار می‌شود که در ظرف سه ماه از تاریخ تصویب این لایحه، جهت روشن نمودن وضع املاک استیجاری و متصرفی خود و تأییدیۀ اجاره‌بهای گذشته و تنظیم اسناد اجارۀ جدید به نرخ عادلۀ روز، به ادارۀ اوقاف محل ملک مراجعه نمایند.

🔻 این اقدام شورای انقلاب اسلامی ایران، روحی تازه در کالبد بی‌جان موقوفات کشور که در حال اضمحلال کامل بودند، دمید و مشتاقانِ به کار خیر را دوباره امیدوار کرد. با تصویب این قانون، کلیۀ ارتباطات قانونی بین متولیان موقوفات و مستأجرین لغو شد و مجدداً با در نظر گرفتن صرفه و صلاح وقف، تجدید اجاره گردید. در همین راستا، مجلس شورای اسلامی هم در سال 1363 شمسی، قانونی را در یک ماده و پنج تبصره به تصویب رساند که در این قانون آمده است:

از تاریخ تصویب این قانون، کلیۀ موقوفاتی که بدون مجوز شرعی به فروش رسیده یا به صورتی به ملکیت درآمده باشد، به وقفیت خود برمی‌گردد و اسناد مالکیت صادرشده، باطل و از درجۀ اعتبار ساقط است.

به منظور اجرای دقیق و عادلانۀ قانون مذکور و تعیین تکلیف متصرفان موقوفاتی که به فروش رفته، کمیسیونی مرکب از پنج نفر از علما و مجتهدان در سازمان اوقاف تشکیل گردید، تا طبق مادۀ دوم آیین‌نامۀ قانون مذکور، کلیۀ پرونده‌‌‌هایی را که از سراسر کشور در این رابطه به سازمان اوقاف می‌رسند، بررسی و تعیین تکلیف نماید. شایان ذکر است، با اجرای قانون «ابطال اسناد فروش رقبات موقوفه» از سال 1363 تا کنون، هزاران هکتار از اراضی و املاک موقوفات در روستاها و شهر‌های مختلف کشور به ارزش میلیاردها ریال، به وقفیت برگشته و عواید آن‌ها در جهت اجرای نیات خیر واقفان هزینه می‌شود. 3️⃣ بازسازی و احیای موقوفات مخروبه اقدام مهمّ دیگر سازمان اوقاف، علاوه بر بازشناسی و کشف موقوفات گم‌شده و علاوه بر بازستانیِ موقوفات غصب‌شده، بازسازی و احیای موقوفات و بهینه‌سازی آن‌هاست. احیا و بازسازی موقوفات شامل دو جنبه است: الف. بازسازی عمرانی؛ ب. بازسازی فرهنگی و معنوی. #سیر_وقف_در_ایران 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#بصیرت_عاشورایی_1400 #راسخون #دهه_وقف 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

آغاز اسلام

🔻 ایران در سال 32 قمری با مرگ یزدگرد، جزء قلمرو اسلامی شد. از زمان آغاز دین مبین اسلام هنوز چند قرنی سپری نشده بود که سطح موقوفات در ایران نیز مانند سایر شئون تمدن اسلامی به وضع شگفت‌آوری رو به توسعه گذارد و املاک و مستغلات بزرگ و پردرآمد، یکی پس از دیگری برای خیرات و مبرّات عمومی وقف شد و مدارس، مساجد، بیمارستان‌ها، تیمارستان‌ها، جذامی‌خانه‏ها، پل‌ها، رباط‌ها، کاروان‌سراها، حمام‌ها، بازارها، ‌‌آب‌انبارها و نظایر این‌ها از جانب مردمِ نیکومنش و خیراندیش برای استفادۀ عموم، خاصه فقرا و مستحقان در شهرستان‌ها، قصبه‏ها و دهستان‌ها وقف گردید. #سیر_وقف_در_ایران 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#بصیرت_عاشورایی_1400 #راسخون #دهه_وقف 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

عباسیان

🔻 در دورۀ عباسیان (132ـ656ق/128ـ637ش)، رقبات موقوفات و درآمد آن‌ها در تمام کشور‌های اسلامی رو به ازدیاد گذارد و مردمِ خیراندیش و امرا، وزرا، بزرگان و تجار، موقوفات بسیاری برای امور عام‌المنفعه از خود به یادگار گذاشتند. در عصر عباسیان، طولانی‌ترین و پهناورترین حکومت اسلامی بنیان‌گذاری شد که در برپایی و ادامۀ حکومت، ایرانیان نقش‌آفرینی بسیار کردند و همان‌طور که در تمام شئون علمی، ادبی و کشورداری، ایرانیانِ مسلمان نسبت به سایر مسلمانان ممتاز و پیشرو بودند، در انجام وقف و کار خیر نیز پیش‌قدم شدند و ابتکاراتی در مصارف وقف از خود نشان دادند که هنوز قسمتی از آثار و ثمرات نیکِ آن باقی است. در همین عصر، هنگام پادشاهی آل‌بویه ـ که از خاندان‌‌های ایرانی‌الاصل بودند ـ در شهر‌های بزرگ ایران و عراق از قبیل اصفهان، شیراز، ری و بغداد املاک بسیاری بر امور فرهنگی، بهداشتی و دینی به وسیلۀ مردمِ خیراندیش و وزرای دانشمند آن طایفه وقف گردید. #سیر_وقف_در_ایران 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#بصیرت_عاشورایی_1400 #راسخون #دهه_وقف 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

سامانیان

🔻 در دورۀ سامانیان (279ـ389ق/271ـ378ش) در نیمۀ دوم سدۀ چهارم، تشکیلات اداری به نام «دیوان اوقاف» به وجود آمد که به کار مساجد و اراضی موقوفه رسیدگی می‌کرد. پیش از آن، وظیفۀ ادارۀ اوقاف بر عهدۀ قضات بوده است. از به وجود آمدن دیوان اوقاف معلوم می‌شود که در این دوره، موقوفات نسبتاً فراوان بوده است؛ برای مثال، در این دوره که به علم و دانش بها داده می‌شد، ابوالحسن محمد بن شعیب بیهقی (م. 324ق)، مدرس و مفتی شافعیان خراسان که از نزدیکان ابوالفضل بلعمی (م. 329ق) وزیر دانشمند ایرانی بود، در کوی سیار نیشابور مدرسه‌ای تأسیس کرد و مبالغی هنگفت از اموالش را برای ادارۀ این مدرسه و کمک به دانشجویان شاغل به تحصیل در آن وقف کرد. از طرفی، چون مهم‌ترین منبع درآمد در این دوره، زمین کشاورزی بود و رقبات موقوفه را اراضی کشاورزی تشکیل می‌دادند، لذا موقوفات از اهمیت ویژه و حیاتی برخوردار بودند. #سیر_وقف_در_ایران 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#بصیرت_عاشورایی_1400 #راسخون #دهه_وقف 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

آل بویه

🔻 در دورۀ آل بویه (320ـ447ق/311ـ434ش)، عضدالدوله دیلمی (م. 372ق) در سال 358 قمری بیمارستان معروف «عضدی» را در بغداد ساخت و سپس در شهر‌های دیگر نیز بیمارستان‌‌‌هایی ساخته شد که در کتاب‌‌های تاریخی به نام فارسیِ «مارستان» و «مارستانات» نام برده شد که بسیاری از آن بیمارستان‌ها، وقف بیماران و مداوای مردم گردید. «مارستان عضدی» دارای 24 پزشک بوده و در آن‌جا تمام وسایل دارو و لوازم پزشکی و جراحی و کحالی و شکسته‏بندی و فصادی وجود داشته است. #سیر_وقف_در_ایران 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#بصیرت_عاشورایی_1400 #راسخون #دهه_وقف 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

سلجوقیان

🔻 در دورۀ سلجوقی (429ـ490ق/419ـ476ش)، به‌ویژه در دوران حکومت معزالدین ابوالفتح ملک‌شاه اول (م. 485ق) به سال 465 قمری که اصفهان به عنوان مقرّ حکومت انتخاب شده بود، وزیر دانشمند او، یعنی «خواجه نظام‌الملک» که بیش از پنجاه سال با اقتدار و تدبیر وزارت کرد، بنا‌های زیادی را احداث و وقف امور خیریه کرد. از بنا‌های مهمّ آن عصر، «مسجد جامع» فعلیِ شهر و «مدرسۀ نظامیه» است. در دورۀ این وزیر دانشمند، به علم و دانش بهایی ویژه داده شد و ‌دانشگاه‌های زیادی به دستور او ساخته شد که به «نظامیه» مشهور شدند. مهم‌ترین نظامیه، «نظامیۀ بغداد» بود و صدقات و موقوفات بسیاری برای دانشمندان، مدرسان و دانشجویان مدارس و پارسایان وقف گردید. تاریخ‌نگاران جمع درآمد این موقوفات و ‌دانشگاه‌ها را بالغ بر شش‌صدهزار دینار نوشته و فقط جمع درآمد موقوفات مدرسۀ نظامیۀ بغداد را شصت‌هزار دینار ذکر کرده‌اند. #سیر_وقف_در_ایران 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#بصیرت_عاشورایی_1400 #راسخون #دهه_وقف 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

مغولان

🔻 با استیلای مغولان بر ایران (628ـ654ق/610ـ635ش)، عالمان، مؤلفان، مدرسان، عارفان و هنرمندان بزرگی در فتنه و یورش بی‌رحمانۀ آنان کشته شدند یا راه غربت و آوارگی در پیش گرفتند و باب خیرات بسته شد و اقدامات فرهنگی و از جمله وقف و رسیدگی به موقوفات، تعطیل گشت و مراکز علمی و دینی و بسیاری از مراکز وقفی و موقوفه‌ای، در این آشوب فرهنگ‏سوز از میان رفت! به واسطۀ این فتنه، پیوند ممالک اسلامی گسسته شد و دادوستد‌های علمی و فرهنگی مسلمانان و ارتباطات پربرکت مدارس و مراکز علمی جوامع اسلامی متوقف گشت. در چنین وضعیتی، شاهد آن هستیم که وضع موقوفات آشفته گردد و اشراف برخی از آن‌ها را تصرف کنند. هرچند تلاش‌‌های خواجه نصیر طوسی در دورۀ هولاکو (651ـ663ق) برای سر و سامان دادن به وضع موقوفات، نتیجۀ خوبی داشت، ولی جامع نبود و مشکلات هم‌چنان تا زمان اسلام آوردنِ ایلخانیان مغول ادامه داشت. #سیر_وقف_در_ایران 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#بصیرت_عاشورایی #راسخون #دهه_وقف 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

ایلخانان

🔻 با استیلای ایلخانیان بر ایران (654ـ750ق/635ـ728ش) و انقراض حکومت عباسیان در سال 656 قمری، کم‌کم اوضاع به ‌گونه‌ای شد که ایرانیان در دستگاه‌‌های حکومتی راه یابند؛ لذا «غازان‌خان» در سال 690 قمری به سلطنت رسید و «رشیدالدین فضل‌الله» وزیر او شد. این حاکمِ وقف‌دوست، در شهرها و نقاط گوناگون تحت سلطۀ خود در ایران، اماکن مذهبی و عمومی فراوانی ساخت و همۀ آن‌ها را وقف کرد که «ذهبی» گزارشی از موقوفات او را بیان می‌کند. 🔻 در دورۀ سلطنت غازان‌خان، موقوفات جالب توجهی وجود دارند که بررسی آن‌ها از جهات مختلف سودمند است. غازان‌خان پس از مسلمان شدن، نام خود را «محمد» نهاد و به تأسیس موقوفاتی همت گماشت که در نوع خود کم‌نظیر است. وی موقوفاتی را جهت انجام انواع امور عام‌المنفعه، از مسجد و مدرسه گرفته تا گرمابه و دارالشفا تأسیس نمود و علاوه بر این‌ها مقرر کرد که مکتب‌خانه‌‌های معینی در کشور تأسیس شوند و هر مکتب‌خانه، یک‌صد نفر یتیم را ثبت‌نام کرده و به هر یک قرآن و سواد آموخته و پس از اتمام درس، ایشان را فارغ‌التحصیل کرده، یک‌صد یتیم دیگر را تعلیم دهند و در طول تحصیل ضروریات زندگی دانش‌آموزان تکفل شود. او موقوفاتی را برای پرورش اطفال سر راهی قرار داد تا به سنّ تمیز رسیده و به صنعت و پیشه‌ای مشغول گردند. 🔻 در این دوره است که به دست رشیدالدین فضل‌الله، وزیر فرزانۀ ایلخانیان، موقوفات «رَبع رشیدی» در تبریز به وجود آمد. تلاش‌‌های رشیدالدین فضل‌الله همدانی در این زمینه بسیار حائز اهمیت است. با توجه به این‌که موقوفات در این دوره بسیار چشم‌گیر بوده و رشیدالدین فضل‌الله تأکید بسیاری بر آن داشت، همین وسعت و اهمیت، سبب ایجاد تشکیلات منظمی برای ادارۀ موقوفات به نام «حکومت اوقاف» وابسته به دیوان قضا گردید که تحت نظارت قاضی القضات عمل می‌کرد و رئیس آن، حاکم اوقاف بود. 🔻 ‌هم‌چنین رشیدالدین فضل‌الله طی فرمانی می‌نویسد: اگر نقصان عواید اوقاف به علت صدور حواله و مطالبۀ مالیات زاید از طرف دیوان است، موقوفات را باید از پرداخت این حواله‌ها و مالیات معاف دارند. در سدۀ هشتم با آن‌که واقفان بزرگی همچون خواجه رشیدالدین کشته شدند و موقوفات «رَبع رشیدی» با خاک یکسان و آثار آن نابود گشت ، ولی شاهد آنیم که مسئله وقف در خانواده‌ها و مجامع و محافل دولتی مطرح و وقف‌نامه‌‌‌های جدیدی نوشته شد؛ مثلاً وقف‌نامۀ‌ سه دِه کاشان که عبارتند از: بیدگل، هراسکان و مختص‌آباد، در آن دوران در سال 703 قمری نوشته شده است. وقف‌نامۀ‌ مدرسۀ رکنیه یزد و مسجد جامع جدید یزد (که واقفان آن سید رکن‏الدین ابوالمکارم محمد قاضی حسینی یزدی (م. 732ق) و پسرش سید شمس‏الدین محمد (م. 733ق) از سادات عریضی بودند) متعلق به همین دوران است. معافیت مالیاتی موقوفات در آن دوران، نشان از گسترش فرهنگ وقف دارد. 🔻 «سلطان احمد جلایر» به سال 784 قمری به سلطنت جلوس و تا 813 قمری در تبریز و بغداد حکومت کرد. وی به سال 773 قمری، فرمانی در باب معافیت موقوفات مخصوص بقعۀ‏ شیخ صفی‏الدین اردبیلی از پرداخت مالیات که در آن عهد، تحت ادارۀ شیخ صدرالدین موسی (م. 794ق)، پسر شیخ صفی‏الدین بوده، صادر کرده است و عین این سند مهمّ تاریخی، در کتاب‌خانۀ‏ ملی پاریس ضبط است. #سیر_وقف_در_ایران 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#دهه_وقف #سیر_وقف_در_ایران #راسخون 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

تیموریان

🔻 متأسفانه هنوز زخم چنگیز و فرزندان او التیام نیافته بود که حوادث تاریخی، سرزمین ایران را بار دیگر میدان تاخت‌وتاز و لگدکوب ترکان تیموری کرد ، و حکومت تیموریان (771ـ911ق/748ـ884ش) با زور شمشیر و نیزه در ایران بنیان‌گذاری شد. با وجود این، در این دوره، یعنی سدۀ نهم و در عصر تیموری نیز، موقوفه‌‌‌هایی بر اوقاف کشور افزوده شد و بسیاری از مساجد بزرگ کشور، مربوط به این دوره است. مسجد زیبای گوهرشاد در مشهد و در هرات، مسجد حظیره و مسجد امیرچقماق در یزد و مسجد کبود تبریز در زمرۀ این مساجد هستند. طبق اسناد موجود، تیمور شخصاً اراضی زیادی از جمله املاک اصفهان، همدان، طالش و طارم را خریده و وقف خاندان صفوی کرده است. 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#دهه_وقف #راسخون #سیر_وقف_در_ایران 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

صفویه (1)

🔻 تقریباً پس از سه سده، زمینه‌ای فراهم شد تا شعله‏‌های تمدن اسلامی و ایرانی بار دیگر از دل انبوه خاکسترها سر برآورد. این بار پس از غروب آفتابی که از خراسان برآمده بود، آفتاب تمدن اسلامی ـ ایرانی از افق تبریز طلوع و به سوی اصفهان روی کرد، و این شهر را به کانون عظیم علم و هنر و معرفت و حکمت و شعر و ادب مبدل ساخت و اصفهان از آن پس برای صدها سال، نگین انگشتری مشرق‌زمین شد و دورۀ صفویه (907ـ1135ق/880ـ1101ش) آغاز گشت. 🔻 حکومت صفویه با سلطنت «شاه‌اسماعیل» آغاز شد. در دوران صفوی، وقف، رونق و رواج فراوانی یافت و علاوه بر مردم عادی و متمولان، شاهان صفوی نیز اموال فراوانی را به جرگۀ موقوفات افزودند. این خاندان بسیاری از املاک خود را وقف مقاصد خیریه و به‌ویژه وقف بقاع متبرکۀ شیعه و در رأس همه، وقف آستان مبارک امام رضا(ع) و حضرت فاطمه معصومه(س) کردند. 🔻 در این دوران، ماهیت مذهبی سلسلۀ صفویه و تعصب آن‌ها برای مبارزه با دولت عثمانی و به‌کارگیری علمای دین در مناصب کلیدی دولت، سبب تحول نوع و مصارف موقوفات گشت. در این دوره، تشکیلات مستقلی برای ادارۀ موقوفات زیر نظر صدر به وجود آمد که نمایندگانی در همۀ شهر‌های بزرگ به نام «وزیر اوقاف» داشت و نظارت بر اوقاف بر عهدۀ آن‌ها بود ، و این توجه موجب گسترش کاروان‌سراها، رباط‌ها، تکیه‌ها، امام‌زاده‌ها و ‌‌آب‌انبار‌های وقفی در این دوره گردید. 🔻 در این دوره تمام تاجران و متمولان، خصوصاً پادشاهان به ترغیب عالمان دینی، امور موقوفه را تقویت می‌کردند و املاک و اموال بسیاری را جهت ادارۀ اماکن مذهبی و مورد احترام مانند آستانۀ مبارکۀ مشهد و قم وقف کردند؛ و بنا‌های فراوان موقوفه در اصفهان به وجود آمد که در زمان شاه‌عباس در کنار بازار شهر وقف می‌شد که عمارت‌‌های دارالشفاها، مدارس و کاروان‌سراها از آن جمله است. 🔻 در دوران صفویه، به‌خصوص دورۀ پادشاهی شاه‌عباسِ اول، موقوفات رشد چشم‌گیری کرد و شاه‌عباس که در سال 996 قمری بر تخت نشست و حکومت او تا سال 1038 قمری ادامه داشت، املاک خاصۀ خود را که شامل خانات، قیصریه، چهار بازار و حمامات بود، به چهارده تقسیم و بر چهارده معصوم(عم) وقف کرد. در دورۀ صفوی، در ایران 999 باب کاروان‌سرا ساخته‌اند و وقف نمودند که «تاورنیه» سیاح فرانسوی که در سال‌های 1041 تا 1078 قمری (1632ـ1668م) از ایران بازدید می‌کند، آن‌ها را «مهمان‌خانه‌‌های مشرق‌زمین» نام‌گذاری کرده است. 🔻 در این دوره به ترغیب عالمان دینی، اغلب خاندان سلطنتی از زن و مرد و اُمرا و بزرگان کشوری و لشکری از خود موقوفات بسیاری به یادگار گذاشتند و چنان در انجام این کار خیر اجتماعی به رقابت افتادند و بر یکدیگر سبقت می‌گرفتند که املاکی در شهر اصفهان یافت نمی‌شد، مگر آن‌که وقف شده بود! 🔻 در این دوره که برای هر یک از مقامات کشوری و لشکری، وزرا و مستوفیان، مسئولیتی خاص معین شده بود، ادارۀ امور اوقاف ایران نیز به یکی از بزرگان، که هم جنبۀ روحانی و هم جنبۀ دیوانی و اداری داشت، واگذار شده بود. متصدی این مقام به نام‌های «صدرالصدور»، «وزیر اوقاف» و «مستوفی موقوفات» خوانده می‏شد. 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#دهه_وقف #راسخون #سیر_وقف_در_ایران 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

صفویه (2)

🔻 در کتاب تذکرۀ الملوک که ‌‌دربارۀ تشکیلات و سازمان اداری و مشاغل و مناصب دورۀ صفویه نوشته شده است، مطالبی ‌‌دربارۀ کیفیت ادارۀ امور اوقاف دارد و چنین می‏نویسد:

... در بیان شغل صدارت خاصه و عامه: لازمۀ منصب مطلق صدارت، تعیین حکام شرع و مباشرین اوقاف تفویضی... و متولیان و حفاظ و سایر خدمۀ مزار‌ها و مدارس و مساجد و بقاع الخیر و وزرای اوقاف و نظار و مستوفیان و سایر عمله سرکار موقوفات... با اوست.

در جای دیگر از همان کتاب آمده است:

در بیان تفصیل شغل مستوفی موقوفات ممالک محروسه: شغل مشارالیه آن است که وزرا و مستوفیان و متصدیان و متولیان و مباشرین موقوفات خاصه و ممالک همگی محاسبۀ خود را به دفتر موقوفات رسانیده، مستوفی مزبور محاسبات را خط گذاشته، اسناد خرج را نسخه کشیده، مُفاصا حساب و طوامیر نسق به هر یک داده که از آن قرارِ دادوستد نمایند و ارقام و امثله دفتری که صادر می‏شود به مسوده دفتر موقوفات محرران ارقام و مثال‌نویسان مثال می ‏نوشته ‏اند... .

🔻 «تاورنیه» موقوفات ایران را به دو دستۀ «سلطنتی» و «متفرقه» تقسیم می‌کند و بیان می‌دارد که رئیس موقوفات سلطنتی، ملقب به «صدر الخاص» است و رئیس موقوفات متفرقه، ملقب به «صدر الموقوفات» می‌باشد. «کمپفر» آلمانی نیز که تقریباً هم‌زمان با تاورنیه به ایران مسافرت کرده، از تشکیلات مهمّ وقفی همچون: صدر، مستوفی موقوفات، متصدی موقوفات و وزیر موقوفات نام می‌برد که نشان‌دهندۀ رونق و اهمیت وقف در این دوره است. «پروفسور لمبتون» می‌گوید:

اصولاً صفویه بسیاری از املاک خود را وقف مقاصد خیریه، به‌خصوص وقف بقاع متبرکۀ شیعه و از همه بالاتر، آستانۀ امام رضا(ع) در مشهد و خواهرش حضرت معصومه(س) در قم کردند. بعضی از این املاک وقفی، موقوفاتی بود که به خاندان صفویه پیش از آن‌که به سلطنت برسند، تعلق داشت.

بنابراین، دورۀ صفویه را که اوج رواج تفکر مذهب شیعه در سرتاسر ایران بوده است، باید نقطۀ عطفی در فرهنگ وقف در ایران و اوج اعتلای این سنت حسنه دانست. خاندان صفوی به تبعیت از عالمان و اندیشمندان زمان خود آن‌چنان فرهنگ وقف را در میان مردم رایج ساختند که دیگر وقف، مختص مالکان بزرگ و ثروتمندان نبود، بلکه بیشتر مردم نیز بنا به وضع مال خود، در این امر خیر شرکت می‌کردند. 🔻 در اواخر دوران صفویه و عصر حکومت شاه‌سلطان حسین (1105ـ1135ق)، کلیۀ اراضی و املاکی که شرعاً ممکن بود وقف شود، جزو موقوفات قرار گرفته بود، و این باعث شد که جهت پشتوانۀ مالی برای مدارس و مساجد اصفهان حتی در شهر‌های دیگر، مانند کاشان، یزد و... زمین و یا سایر مستغلات را خریداری کنند و آن‌ها را جزو موقوفات آن اماکن قرار دهند که تا کنون نیز در آن حدود، موقوفاتی به نام مساجد و مدارس صفویه موجود است. 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#بصیرت_عاشورایی #راسخون #دهه_وقف 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

افغان‌ها

🔻 تهاجم افغان‌ها و سیطرۀ آنان بر مرکز دولت صفوی (1135ـ1145ق/1101ـ1111ش)، وضع را دگرگون ساخت. مفتی گروه مهاجم، یعنی «ملا زعفران» و سایر علمای افغان، مردم اصفهان را «رافضی» و مشرک خواندند و این شهر را «مفتوح‏العنوه» قلمداد کردند. جماعت یاغی افغان تا هر کجا که می‏توانستند و فرصت داشتند، املاک و اراضی وقف را جزو خالصه و تحت تصرف خود درآوردند و طومارها و وقف‌نامه‌‏ها را از بین بردند؛ بسیاری از آن املاک را نیز به اراضی موات تبدیل کرده و قنات‏ها را پر کردند و سایر آثار دیگر، اعم از دکان‏ها، کاروان‌سراها و سایر مستغلات را خراب کردند. در حقیقت، آنچه در عصر صفوی، به‌خصوص از زمان شاه ‏عباس اول تا آن زمان به عنوان موقوفات و تشکیلات اوقاف بر اساس نظم و تدبیر حاصل شده بود، یک‌باره با هجوم افغانیان و محاصرۀ شهر و ویرانگری‏‌های این گروه مهاجم، از هم گسیخته شد و تمام اسناد و دفاتر موقوفات را نابود کردند؛ به طوری که نوشته ‏اند:

در این زمان، رقبات دفتری صفویه را که تشخیص قرا را از دولتی و موقوفۀ ملی به ‏درستی ربط می‏داد و در عمارت چهل‏ستون ثبت و ضبط بوده است، به وسیلۀ افغان‏ها به رودخانۀ زاینده‏رود افکنده شد.

بدین‏ ترتیب، اسناد و آثار بسیاری که مربوط به اوقاف عصر صفوی بود، از این طریق نابود شد! #سیر_وقف_در_ایران 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#دهه_وقف #سیر_وقف_در_ایران #راسخون 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

افشاریه

🔻 با مبارزۀ شبانه‌روزی نادرشاه افشار و غلبۀ او بر افاغنه در سال 1145 قمری، این طایفه از اصفهان و سایر بلاد ایران عقب رانده و اخراج گردیدند و سلسلۀ «افشاریه» (1148ـ1163ق/1114ـ1129ش) بنیان گذارده شد و نادر بر تخت پادشاهی نشست؛ اما وی با همۀ رشادت‏‌‌هایی که در ابتدای کار خود نشان داد، موقوفات را محل تاراج خود قرار داد و او که در سال 1148 قمری تاج‌گذاری نمود و تا سال 1160 قمری زمام امور را به دست داشت، در ابتدای سلطنت خود فرمان داد که در تمام ایران اوقاف را ضبط کنند تا به مصرف قشون و لشکریان برسد. به دنبال صدور این فرمان نامشروع، بسیاری از موقوفات از مردم تحویل گرفته شد و جزء املاک خالصه ثبت گردید و زمین‌‌های وقفی عمدتاً به تملک عمدۀ مالکان درآمد. این غصب و تجاوز سبب شد که بسیاری از وقف‌نامه‌‌ها پنهان و به تبع آن بسیاری از موقوفات مجهول گردد. از سوی دیگر، در جریان غارت افغان‌ها نیز بسیاری از اسناد اوقاف در آتش سوخت و به تدریج زمین‌‌های وقفی عملاً از حالت موقوفه بودن خارج شد. نادر در اواخر دچار امراضی شبه‌جنون شد، و در این زمان برای موقوفات اصفهان، بلیّه‌ای تازه پیش آمد که آن هم بعد از حملۀ افغان لطمۀ دیگری بود که وضع املاک موقوفۀ مربوط به عصر صفویه را دگرگون ساخت؛ در این زمان، برخی از فرمانروایان و اطرافیان نادر به جان موقوفات افتاده، از بدون سند بودن آن استفاده کرده و املاک بی‌صاحبِ موقوفه را به نام خود و اطرافیان ثبت کردند. این اقداماتِ جاه‌طلبانه آن‌چنان وسیع گشت که استملاک موقوفات در اواخر دورۀ نادر بسیار معمول شده بود و باعث گشت آشفتگی‏ها در وضع موقوفات بعدها نیز ادامه یابد. 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#دهه_وقف #راسخون #سیر_وقف_در_ایران 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

زندیه

🔻 کریم‌خان زند از سال 1163 قمری تا سال 1193 قمری، حکومتش را در شیراز مستقر نمود. وی که حکومتی با ماهیت شیعی برپا کرده بود، دوباره به علما و محافل دینی بها داد و به اوقاف توجه نمود. او طی فرمانی، وزیری مستقل را برای رتق و فتق و سامان دادن موقوفات مملکت برگزید. وی بقعۀ شاه‌چراغ در شیراز را تعمیر نمود و مدرسه‌ای بنا کرد و وقف نمود که پس از مرگش «مدرسۀ خان» نامیده شد؛ ‌هم‌چنین ساخت مدرسۀ دیگری را آغاز کرد که اجل مهلت انجامش نداد. پس از کریم‌خان، دورۀ زندیه بیش از شانزده سال دوام نیاورد و در سال 1209 قمری، مصادف با 1173 شمسی، منقرض شد. 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#دهه_وقف #راسخون #سیر_وقف_در_ایران 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

قاجار (1)

🔻 سلسلۀ قاجاریه در سال 1209 قمری با «آقامحمدخان» بر سر کار آمد و در سال 1343 قمری، مصادف با 1304 شمسی، با خلع «احمدشاه» منقرض شد. در دوران قاجاریه، که آغاز تأثیرپذیری ایران از غرب بود، علی‌رغم افزایش تعداد موقوفات، اوضاع اوقاف آشفته بود. البته در دوران «میرزاحسین‌خان سپهسالار قزوینی» اقدامات اصلاحی در جهت بهبود اوضاع اوقاف انجام شد که برای مثال، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: 1️⃣ نظارت بر اعمال متولیان؛ 2️⃣ دستور مبنی بر ثبت صحیح اوقاف در وزارت اوقاف؛ 3️⃣ اخذ مالیات موقوفه‌ها به سبب بی‌مبالاتی برخی متولیان که از موقوفه‌ها بهره‌برداری شخصی می‌کردند. میرزاحسین‌خان قزوینی از اموال خودش نیز موقوفات قابل توجهی را بر جای گذاشته است که «مدرسۀ علمیۀ سپهسالار» (مدرسۀ عالی شهید مطهری) و «مجلس شورا یا ساختمان بهارستان» از آن جمله است. وقف‌نامه‌‌‌‌هایی از سدۀ سیزدهم در دست است که نشان از افزایش شمار موقوفات در این دوره دارد. 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#دهه_وقف #راسخون #سیر_وقف_در_ایران 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

قاجار (2)

🔻 در مصائب و بلا‌‌هایی که بعداً دامن‌گیر اصفهان شد، به‌خصوص قحطی معروف سال 1288 قمری، شهر یک‌مرتبه از سکنه خالی شد و هیچ سر و سامانی هم در امور اوقاف وجود نداشت. شواهد نشان می‏دهد، از ابتدا تا انتهای حکومت قاجاریه بسیاری از آثار تاریخی ارزش‌مند مربوط به صفویه در اصفهان نابود شده است. از این میان می‏توان از عمارت آیینه‏خانه، هفت دست، نمکدان، کشکول و کاخ‏‌های باغ سعادت‏آباد نام برد. 🔻 این ویران‌گری آثار عهد صفوی و تصرف اراضی موقوفه، به‌خصوص در دوران حاکمیت ظل‏السلطان (1291ـ1325ق) آن‌طور بود که وقتی سید جمال‌الدین اسدآبادی در سال 1314 قمری به این شهر وارد شد، به او خبر رسید که ساختمان‏‌های تاریخی صفویه را خراب می‏کنند. وی از این موضوع بسیار متأثر شد و عاملانِ این کار را مورد مؤاخذه قرار داد و در اواخر همین دوره، مدارس بسیاری، بالغ بر بیست مدرسه از عهد صفویه، در اصفهان خراب شد که تنها چهارده مدرسۀ آن در محلات خواجو و عباس‏آباد واقع شده بود! 🔻 با اقدامات بجا و مناسبِ علمای ایران، از جمله سید شفتی و علامه کلباسی، برخی از موقوفات احیا شد و کار وقف ادامه یافت. اروپاییانی که در این دوره از ایران دیدن کرده‌اند، از املاک فراوان موقوفه سخن گفته‌اند؛ از جمله «هانری رنه» آلمانی که در اواخر دورۀ سلطنت ناصرالدین‌شاه از ایران دیدن کرده است، می‌نویسد:

املاک بسیاری وقف مساجد و مدارس و بقاع متبرکه شده است. عایدات املاک وقفی بسیار زیاد است؛ مخصوصاً عایدات موقوفات امام رضا(ع) که مقبرۀ او در شهر مشهد واقع است، بسیار مهم هستند.

🔻 وی درآمد موقوفات امام رضا(ع) را در سراسر کشور، شصت‌هزار تومان نقد و دَه‌هزار خروار غله ذکر می‌کند. با وجود این‌که املاک موقوفه از دادن مالیات معاف بودند، شاه به عنوان حق‌ّالتولیه، سالی هزار تومان از مشهد دریافت می‌کرد. پولاک، پزشک و سیاح آلمانی نیز در سفرنامه‌اش تحت عنوان «ایران و ایرانیان» از بنا‌های عام‌المنفعه که به کمک موقوفات اداره می‌شود، این‌چنین یاد می‌کند: «حمام‌‌های عمومی به اثر موقوفات دینی ایجاد می‌شود و مخارج نگاه‌داری آن نیز از همان محل است.» 🔻 و در جایی دیگر از سفرنامه‌اش آورده است:

در بسیاری از میدان‌‌های عمومی شهر، تکیه وجود دارد که بر اثر موقوفات مذهبی ایجاد و ‌نگه‌داری می‌شود.

🔻 مادام دیولافوا، محقق فرانسوی که در فاصلۀ سال‌‌های 1298 تا 1301 قمری در ایران به سر می‌برده، در سفرنامۀ خود در خصوص اوقاف ایران چنین می‌نویسد:

مسلمانان خیراندیش پیش از مرگ، غالباً ثلثی از املاک و دارایی خود را وقف مسجد و مدرسه و یا اعمال خیر دیگر از قبیل روضه‌خوانی، اطعام مساکین و... می‌کنند. به موجب قوانین اسلامی، ادارۀ املاک موقوفه باید کاملاً منظم باشد و متولیان هم باید مطابق ‌وصیت‌نامۀ واقف عمل کنند و عایدات وقف را بر سایر عایدات مخلوط ننمایند. به طوری که من استنباط کردم، دو ثلث عایدات موقوفه صرف معاش طلاب علوم مذهبی می‌شود و باید در اختیار علما باشد و هرگاه عایدات زیادتر از مخارج معین باشد، متولّی مجاز است که از این مازاد، ملک دیگری خریده و به موجب وصیت واقف، وقف کند و ممکن است این املاک فرعی با اجازۀ مجتهدین قابل انتقال باشد.

🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#دهه_وقف #راسخون #سیر_وقف_در_ایران 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

قاجار (3)

🔻 «مشروطه» که با صدور فرمان مظفرالدین‌شاه در سال 1324 قمری در ایران مستقر شد، چون سبب پررنگ شدن نقش قوانین و چارچوب‌‌های اداری در ادارۀ حکومت شد، تأثیر ویژ‌ه‌ای بر اوضاع وقف گذاشت؛ ولی کماکان حکام خودکامه، دست‌اندازی‌‌های خود را ادامه داده و این بار با وضع قوانین ناصواب، این سنت حسنه را از مسیر اصلی خویش منحرف می‌کردند. با این حال، انقلاب مشروطه در جهت منفی و مثبت بر وقف تأثیرگذار بود. 🔻 در دوران مشروطه با تأسیس «وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه» در سال 1328 قمری، ادارۀ امور وقف تحت نظر این وزارت‌خانه قرار گرفت و در شهرستان‌ها مسئول ادارۀ معارف، وظیفۀ رسیدگی به موقوفات را در کنار امور آموزش و پرورش بر عهده گرفت؛ به این ترتیب دخالت یا به تعبیری، نظارت بر اوقاف بیشتر شد. با گسترش ادارات و اهمیت دادن به ثبت موقوفات، حفاظت از موقوفات سهل‌تر و امکان تبدیل آن‌ها به املاک شخصی کمتر شد. هنگامی که امور اوقاف و آموزش و پرورش تحت نظر یک وزارت‌خانه قرار گرفت، در ابتدای امر نگاهی کاملاً فرهنگی به موقوفات رواج یافت، ولی به مرور زمان، اوقاف از وزارت فرهنگ و معارف تفکیک شد. از دیگر رخداد‌‌هایی که با استقرار نظام قانون‌گذاری در مملکت شاهد بودیم، وضع مقررات مربوط به وقف در برنامه‌‌های عمرانی کشور و توجه به جایگاه موقوفات و نحوۀ اجرای برنامه‌‌های عمرانی در محدودۀ موقوفات بود. موقوفات در مقررات مربوط به اراضی شهری و شهرداری‌ها مورد توجه قرار گرفته، مقرراتی نیز در رابطه با حفظ و حراست آن‌ها مصوب شد و پرونده‌‌های قضایی موقوفات در اولویت قرار گرفت. 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#دهه_وقف #راسخون #سیر_وقف_در_ایران 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

پهلوی (1)

🔻 در دورۀ پهلوی (1344ـ1399ق/1304ـ1357ش) ثروتمندان کمتر از طریق وقف به کمک نیازمندان می‌شتافتند، ‌چراکه رضاشاه بسیاری از املاک موقوفه را به نام خود و اطرافیان و اداره‌جات دولتی ثبت کرد؛ و این عمل تأثیر زیادی در ‌‌کم‌رنگ شدن سنت حسنۀ وقف داشت؛ به‌خصوص قانون «اصلاحات ارضی» که موقوفات عام به افراد بدون مجوز شرعی فروخته شد و یا بسیاری از مردم، از ترس این‌که املاک وقفی به دست عمال شـاه نیفتد، وقف‌نامه‌ را مخفی کرده و به مرور زمان وقف‌نامه‌‌ها ناپدید و املاک وقفی به بوتۀ فراموشی سپرده شد. رضاشاه که علاقۀ جنون‌آمیزی به مالکیت زمین و اراضی کشاورزی و باغی داشت، بسیاری از املاک وقفی امام رضا(ع) را به بهانۀ تولیت آن‌ها، به نام خود به ثبت رسانید و به پیروی از او، استانداران و فرمانداران او نیز به این عمل مبادرت کردند؛ تا جایی که رواج موقوفه‌خواری در این دوره باعث شد اعتماد مردم به وقف، کم و میزان وقف اموال به صفر برسد! 🔻 دولت رضاخان سیستمی به وجود آورد که به او امکان می‌داد بسیاری از حوزه‌‌های عمومی را کنترل کند. تصویب «قانون موقوفات» در سال 1313 شمسی برای ادارۀ امور، به دولت قدرت تصمیم‌گیری وسیعی تفویض می‌کرد. مادۀ اولِ این قانون اشعار می‌دارد که ادارۀ موقوفاتی که متولّی ندارد یا مجهول‌التولیه است، با وزارت معارف است. مادۀ دوم، نظارت کامل وزارت معارف و اوقاف را نسبت به موقوفات عامه مورد تصریح قرار می‌دهد. برابر نظام‌نامۀ اجرایی این قانون، دامنۀ رسمی برای نظارت دولت بر نحوۀ دخل و خرج و عمران رقبات در نظر گرفته شده بود. ‌هم‌چنین در این نظام‌نامه، موارد مصرف عواید حاصل از موقوفاتی که ادارۀ آن با وزارت اوقاف است، به ترتیب ذیل تعیین شد: احداث ساختمان دبستان‌ها (40 درصد)، خرید لوازم تحصیل و لباس شاگردان بی‌بضاعت (10 درصد)، کمک به منافع عمومی امور عام‌المنفعه و شیر و خورشید سرخ (20 درصد)، کمک به تبلیغات عمومی و بهداشت عمومی (10 درصد)، طبع کتاب‌‌های مفید (10 درصد) و ذخیره برای مخارج غیرمترقبه (10 درصد). 🔻 برقراری مقررات مربوط به اوقاف، تا حدودی دست روحانیان را از منابع مالی حاصل از درآمد اوقاف، کوتاه کرد و قدرت مالی آن‌ها را محدود ساخت. دخل و تصرف دولت در املاک موقوفه تا آن‌جا پیش رفت که در چهاردهم اردیبهشت 1320، قانون اجازۀ فروش املاک زراعتی موقوفه، در مجلس شورای ملی به تصویب رسید؛ و بنا بر مواد این قانون، دولت اختیارات بسیاری در فروش املاک اوقافی به دست می‌آورد. 🔻 بنا به سنت گذشته و با وجود سایر اقدامات غیرمذهبی، رضاشاه خود را متولّی آستان قدس اعلام کرد. او نحوۀ مدیریت را تغییر داد و بخشی از درآمد‌های موقوفات را صرف آبادانی شهر مشهد (ساختن خیابان‌‌های بزرگ و احداث کانال‌‌های بزرگ آب) و تأسیس یک بیمارستان برای زائران کرد. بنا بر اسناد تاریخی، تعدادی از املاک وقفی، به‌خصوص موقوفات آستانۀ ری، به عنوان خالصی دولتی به رضاخان فروخته شد. 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#دهه_وقف #راسخون #سیر_وقف_در_ایران 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️

پهلوی (2)

🔻 رضاشاه پس از استعفای از سلطنت و واگذاری سلطنت به ولیعهد، کلیۀ دارایی، یعنی اموال منقول و غیرمنقول خویش را در ایران، طبق مصالحه‌نامۀ رسمی به فرزند خود محمدرضاشاه واگذار کرد که او هم طبق فرمانی، اموالی که غیرمنقول بود به دولت واگذار نمود و اموال منقول را به عنوان «عطیۀ ملوکانه» صرف بعضی مصارف، از قبیل ساختمان بیمارستان در شهرستان‌ها و بذل و بخشش‌ها و... رسانید. تا آن‌که در سال 1327 که قدرت محمدرضاشاهِ جوان تحکیم شده بود و جراید در نوشتن پار‌ه‌ای مسائل مربوط به دربار، محدودیت‌‌‌هایی یافته بودند، به خیال افتاد آنچه را به نام بخشش و عطیه به دولت واگذار کرده، پس گرفته و تصاحب نماید و به این منظور، دولت لایحه‌ای به مجلس تقدیم نموده که کلیۀ اموال غیرمنقول واگذاری به محمدرضاشاه برگردانده و در قالب «بنیاد پهلوی» اداره شود که در ظاهر وقف بود، ولی در حقیقت چون ملک و اموال غیرمنقول دیگر محسوب می‌شد و روی اصول وقف عمل نمی‌شد و عواید آن صرف بذل و بخشش‌‌های بی‌حساب می‌گردید و عد‌ه‌ای که وابسته به دربار بودند، از آن استفاده می‌کردند. 🔻 از سال 1328 شمسی ادارات اوقاف در مرکز و شهرستان‌ها، از ادارات فرهنگ جدا گردید و برای کار‌های اوقاف، مسئولان جداگانه‌ای تعیین شدند؛ و در سال 1343 شمسی این تفکیک اداری کامل شد. بنا بر گزارش‌‌های موجود، بخشی از عواید رقبات صرف کمک به مؤسسه‌ها، از جمله شیر و خورشید، ساخت مدرسه و کمک به دانش‌آموزان بی‌بضاعت می‌شده است. مساعدت سالانه به دانش‌سرای تعلیمات دینی و چاپ کتاب‌‌های دینی و علمی نیز از اقدامات دیگر سازمان اوقاف در اجرای نیات واقفان بوده است. 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq

#دهه_وقف #راسخون #سیر_وقف_در_ایران 🔆 سیر وقف در ایران ⭕️ جمهوری اسلامی 🔻 «سازمان اوقاف و امور خیریه» پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بررسی جامعی دربارۀ موقوفات انجام داد؛ اشکالات و آفات را شناسایی کرد و راه‌کار‌های لازم را در جهت رفع نواقص و توسعۀ وقف و بهره‌وری بهینه از این منابع مهم به کار بست. با نگاهی کلی می‌توان مجموعۀ این فعالیت‌ها را، به تعبیر حجت‌الاسلام و المسلمین نظام‌زاده (ریاست وقتِ سازمان اوقاف و امور خیریه)، در سه بخش دسته‌بندی کرد: 1️⃣ بازیابی و کشف موقوفات گم‌شده در طول ده‌ها سال گذشته، برخی از موقوفات بنا به دلایل گوناگون از بین رفتند و نشانی از آن‌ها نمانده بود. سازمان اوقاف بنا به وظیفۀ شرعی و قانونی، گروهی از متخصصان و حقوق‌دانان خود را برای یافتن موقوفات بسیج کرد، و آن‌ها با مراجعه به ادارات ثبت اسناد و املاک و بررسی پرونده‌ها و مطالعۀ وقف‌نامه‌‌ها، اطلاعات ذی‌قیمتی به دست آوردند و املاک فراوانی را که سابقۀ وقفیت آن‌ها محرز بود، شناسایی کرده و به وقفیت برگرداندند. 2️⃣ بازستانی موقوفات غصب‌شده بخش دیگر فعالیت سازمان، در زمینۀ بازستانیِ موقوفات غصب‌شده است. پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و در زمان رژیم گذشته، از دو ناحیه به موقوفات ضربه وارد شده است: یکی از راه‌‌های تصویب قوانین خلاف شرع، مانند «قانون اصلاحات ارضی» که طی آن بسیاری از زمین‌‌های وقفیِ مزروعی توسط حکومت پهلوی از وقفیت خارج و سند مالکیت به نام زارعین صادر شد؛ و دوم از ناحیۀ برخی متصدیان امور وقف که با موقوفه‌خواری و حیف و میل موقوفات، موجب سلب اعتماد مردم و خیرین از این سنت نبوی شدند و به تدریج انگیزۀ خیرخواهی در جامعه ضعیف شد. اما در مورد اول، یعنی تصویب قوانین خلاف شرع، اقداماتی پس از پیروزی انقلاب اسلامی در جهت لغو آن قوانین صورت گرفت و طبق فتوای امام خمینی(ره) که فرمودند: «موقوفات باید به حال وقفیت باقی و عمل به وقف شود»، زمینۀ بازگرداندن موقوفات غصب‌شده به وقفیت فراهم شد و شورای انقلاب اسلامی در تاریخ 4/2/1358 ـ یعنی سه ماه بعد از پیروزی انقلاب ـ لایحۀ قانونی مهمی را تحت عنوان «لایحۀ قانونی تجدید اجارۀ املاک موقوفه» تصویب کرد. در ماده یک این قانون به صراحت آمده است:

به منظور جلوگیری از هر گونه تضییع حق در موقوفات کشور و تنظیم اسناد و قرارداد اجاره و تعیین اجاره‌بهای عادلانۀ املاک استیجاری و متصرفی و موقوفه، از این تاریخ کلیۀ اسناد و قراردادها، اعم از عادی و رسمی منعقده بین اوقاف و مستأجرین در موقوفات عامه، نظیر املاک مزروعی و باغات و اراضی و مستغلات و مستحدثات شهری و روستایی، فسخ و به این قبیل مستأجرین و سایر اشخاص، اعم از حقیقی و حقوقی که به هر نحوی از انحاء در حال حاضر املاک موقوفه را متصرف می‌باشند، اخطار می‌شود که در ظرف سه ماه از تاریخ تصویب این لایحه، جهت روشن نمودن وضع املاک استیجاری و متصرفی خود و تأییدیۀ اجاره‌بهای گذشته و تنظیم اسناد اجارۀ جدید به نرخ عادلۀ روز، به ادارۀ اوقاف محل ملک مراجعه نمایند.

🔻 این اقدام شورای انقلاب اسلامی ایران، روحی تازه در کالبد بی‌جان موقوفات کشور که در حال اضمحلال کامل بودند، دمید و مشتاقانِ به کار خیر را دوباره امیدوار کرد. با تصویب این قانون، کلیۀ ارتباطات قانونی بین متولیان موقوفات و مستأجرین لغو شد و مجدداً با در نظر گرفتن صرفه و صلاح وقف، تجدید اجاره گردید. در همین راستا، مجلس شورای اسلامی هم در سال 1363 شمسی، قانونی را در یک ماده و پنج تبصره به تصویب رساند که در این قانون آمده است:

از تاریخ تصویب این قانون، کلیۀ موقوفاتی که بدون مجوز شرعی به فروش رسیده یا به صورتی به ملکیت درآمده باشد، به وقفیت خود برمی‌گردد و اسناد مالکیت صادرشده، باطل و از درجۀ اعتبار ساقط است.

به منظور اجرای دقیق و عادلانۀ قانون مذکور و تعیین تکلیف متصرفان موقوفاتی که به فروش رفته، کمیسیونی مرکب از پنج نفر از علما و مجتهدان در سازمان اوقاف تشکیل گردید، تا طبق مادۀ دوم آیین‌نامۀ قانون مذکور، کلیۀ پرونده‌‌‌هایی را که از سراسر کشور در این رابطه به سازمان اوقاف می‌رسند، بررسی و تعیین تکلیف نماید. شایان ذکر است، با اجرای قانون «ابطال اسناد فروش رقبات موقوفه» از سال 1363 تا کنون، هزاران هکتار از اراضی و املاک موقوفات در روستاها و شهر‌های مختلف کشور به ارزش میلیاردها ریال، به وقفیت برگشته و عواید آن‌ها در جهت اجرای نیات خیر واقفان هزینه می‌شود. 3️⃣ بازسازی و احیای موقوفات مخروبه اقدام مهمّ دیگر سازمان اوقاف، علاوه بر بازشناسی و کشف موقوفات گم‌شده و علاوه بر بازستانیِ موقوفات غصب‌شده، بازسازی و احیای موقوفات و بهینه‌سازی آن‌هاست. احیا و بازسازی موقوفات شامل دو جنبه است: الف. بازسازی عمرانی؛ ب. بازسازی فرهنگی و معنوی. 🌺✨🌸✨ دهه وقف گرامی باد ✨🌸✨🌺 🆔 @ShamimeOfoq