نظر حضرت علامه آیت الله العظمی حسن زاده(حفظه الله) در مورد محل قبر حضرت زهرا(س) حق این است که قبر حضرت فاطمه بنت رسول الله صلوات الله علیهما در مدینه در بقعه رسول الله و در جوار آن حضرت است و آن قبری که در بقیع به نام فاطمه شهرت دارد،قبر فاطمه بنت اسد،مادر امام امیر المومنین علی علیهما السلام است.مختار دویست نهج البلاغه این است:و من کلام له علیه السلام عند دفن سیده النساء فاطمه علیهاالسلام:السلام علیک یا رسول الله عنی و عن ابنتک النازله فی جوارک به چند سطری که در صحیفه مصادر نهج البلاغه نگاشته ایم،التفات بفرمایید: اعلم ان روایه الکلینی فی الکافی،والشیخ الطوسی فی الامالی نص صریح علی ان عصمه الله الکبری ،سیده النساء لیله القدر فاطمه بنت رسول الله صلوات الله علیهما مدفونه فی جوار ابیها فی بقعته ،و هذا هو الحق . بعضی از صاحبدلان به طریق خاصی از علم جفر نیز جواب گرفته است که(جای قبر ،خانه شفیع جمیع امت است). منبع:جمع های پراکنده ص71 ------------------ در محضر عارفان @aflaakyaan

گمشده (حاج محمد اسماعیل دولابی) مرحوم حاج محمد اسماعیل دولابی در بیانی، معنای غیبت حضرت ولی عصر(عج) را اینگونه تشریح می‌کنند: سوال شد امام زمان (عج) غایب است یعنی چه؟ گفتم غایب؟ کدام غایب؟ بچه دستش را از دست پدر رها کرده و گم شده می گوید: پدرم گم شده است. ما مثل بچه‌ای هستیم که پدرش دست او را گرفته است تا به جایی ببرد و در طول مسیر از بازاری عبور می‌کنند. بچه جلب ویترین مغازه‌ها می‌شود و دست پدر را رها می‌کند و در بازار گم می‌شود و وقتی متوجه می‌شود که دیگر پدر را نمی‌بیند، گمان می‌کند پدرش گم شده است. در حالی که در واقع خودش گم شده است. انبیاء و اولیاء پدران خلق اند و دست خلائق را می‌گیرند تا آنها را به سلامت از بازار دنیا عبور دهند.غالب خلائق جلب متاع‌های دنیا شده‌اند و دست پدر را رها کرده و در بازار دنیا گم شده‌اند. امام زمان (عج) گم و غایب نشده است ما گم شدیم و محجوب گشته‌ایم.امام غایب نیست، تو نمی بینی آقا را. او حاضر است. چشمت رو که اسیر دنیا شده اگر از دنیا دست بردارد، آقا را می بیند. خلاصه نگو آقا غایب است. تو نمی بینی. "برگرفته از کتاب « امام زمان (عج) در کلام اولیای ربانی/مهدی لک علی آبادی/ ص30" ------------------ در محضر عارفان @aflaakyaan

روزی که شکم،خدا می شود!( حضرت آیت الله العظمی مجتهدی تهرانی) روزگاری می آید که مردم(بطونهم آلهتهم) شکم هایشان،خدایشان است و حواس آن ها به شکم هایشان است.همین الان که شما در حال نماز خواندن بودید،عده ای دم در نانوایی بربری و سنگکی ایستاده اند،این ها شکم هایشان،خدایشان است.به جای اینکه بیایند و نماز بخوانند،شکمشان خدایشان شده،قدیم اینطور نبود. الان سنی ها خیلی مقید هستند.از آن ها واقعا تعجب می کنم که چقدر به نماز اول وقت مقید هستند.یکی از تجار اصفهانی آقای مظاهری که صاحب گز بود و الان فوت کرده می گفت: در مکه بودم و نصف سرم را سلمانی تراشیده بود که(قد قامت الصلوه) گفتند.سلمانی بلافاصله لنگ را باز کرد و گفت: حاجی برو برای نماز! و پول هم نگرفت.من دیدم نصف سرم را تراشیده،نصف دیگر مو دارد،خجالت می کشیدم،ولی دیگر چاره نداشتم. من به او گفتم:نصف دیگر سرت را هم فردا نزدیک ظهر می رفتی که پول ندهی! کسانی که مقید هستند مفتی سر بتراشند،روز اول نزدیک ظهر و روز دوم هم نزدیک ظهر به سلمانی بروند! منبع:در محضر مجتهدی جلد اول ص 69 و 70 ------------------ در محضر عارفان @aflaakyaan

تو سیر و همسایه گرسنه؟!(رویای شیخ رجبعلی خیاط) یکی از شاگردان مرحوم شیخ رجبعلی خیاط(ره) می گوید: از ایشان شنیدم که فرمود: شبی در عالم رویا دیدم مجرم شناخته شدم و مامورانی آمدند تا مرا به زندان ببرند،صبح آن روز ناراحت بودم که سبب این رویا چیست؟با عنایت خداوند متعال متوجه شدم که موضوع رویا به همسایه ام ارتباط دارد.از اهل خانه خواستم که جستجو کند و خبری بیاورد.همسایه ام شغلش بنایی بود،معلوم شد که چند روز کار پیدا نکرده و شب گذشته هم او و همسرش گرسنه خوابیده اند؛ ایشان به من فرمود: وای بر تو! تو شب سیر باشی و همسایه ات گرسنه؟! در آن هنگام من سه عباسی پول نقد ذخیره داشتم! فورا از بقال سر محل یک عباسی قرض کردم و با عذرخواهی به همسایه دادم و تقاضا کردم هر وقت بیکار بودی و پول نداشتی مرا مطلع کن. منبع:کرامات و حکایات عاشقان خدا جلد دوم ص 39 ------------------ در محضر عارفان @aflaakyaan

شروع تجلی نفس (علامه علی قاضی) مرحوم قاضی فرموده اند: روزی از اطاق بیرون آمده در دالان خانه دیدم که خودم در کناری ساکت و صامت ایستاده ام با دقت تمامتری به صورت خود نگاه کردم ، دیدم در صورت ، خالی دارم. چون به اطاق آمدم و در آئینه نظر انداختم دیدم که در صورت من خالی خالی بوده و من تاکنون ان را ندیده بودم. منبع : رساله لب الباب ، ص 34 ------------------ در محضر عارفان @aflaakyaan

آیت‌الله بهجت از عملی می‌گوید که برتر از تشرف به امام زمان (عج ) است لازم نیست که انسان در پى این باشد که به خدمت حضرت ولى عصر (علیه السلام ) تشرف حاصل کند، بلکه شاید خواندن دو رکعت نماز سپس توسل به ائمه (علیه السلام ) براى او بهتر از تشرف باشد؛ زیرا آن حضرت مى بیند و مى شنود و عبادت در زمان غیبت افضل از عبادت در زمان حضور است و زیارت هر کدام از ائمه اطهار(علیهم السلام ) مانند زیارت حضرت حجت (علیه السلام ) است. منبع: مرکز تنظیم و نشر آثار آیت الله العظمی بهجت ------------------ در محضر عارفان @aflaakyaan

اگر از رحمت الهی ناامیدی بخوان(حضرت آیت الله العظمی مجتهدی تهرانی) ناامیدی از رحمت خدا از مهلکات عظیمه،بلکه گناهان کبیره است. در قرآن نیز از آن نهی شده،آنجایی که می فرماید: قل یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لا تنقطوا من رحمه الله (ای بندگان من،که بر خود ستم روا داشته اید،از رحمت خدا ناامید نشوید.) بلکه از بعضی از آیات معلوم می شود که یاس از رحمت خدا موجب کفر است،چنانکه می فرماید: انه لا ییئس من روح الله الا القوم الکافرین مایوس نمی شود از رحمت خدا مگر کافران و مروی است که مردی از بسیاری گناهان آنقدر خائف شده بود که از آمرزش خود ناامید بود،حضرت امیرمومنان علی(ع) به او فرمودند: ای مرد،ناامیدی تو از رحمت خدا بدتر از گناهانی است که کرده ای! روزی حضرت رسول (ص) فرمودند: اگر بدانید آنچه را که من میدانم،کم خواهید خندید و بسیار خواهید گریست و به بیابان ها و صحراها بیرون خواهید رفت و بر سینه های خود خواهید زد و پناه بر پرودگار خود خواهید برد. پس جبرییل نازل شد و گفت: پرودگار می فرماید:بندگان مرا از من ناامید نکن در روایت آمده است که اگر گناه جن و انس را هم داشتید،از رحمت خدا ناامید نشوید،و اگر عبادت جن و انس را هم داشتید،خیالتان آسوده نباشد و از خدا بترسید شاید عبادت شما مقبول نباشد. به همین خاطر در حدیث آمده که خوف و رجا مثل دو کفه ترازو هستند که هیچ یک نباید از دیگری بیشتر باشد،بلکه باید به اندازه هم و مساوی باشند. منبع:در محضر مجتهدی جلد اول صفحه 264 و 265 نویسنده:حضرت حجت الاسلام والمسلمین محمودی گلپایگانی ------------------ در محضر عارفان @aflaakyaan

توصیه هایی از علامه حسن زاده املی روحی له الفداه دهان روح و تن انسان دو دهان دارد: یكى گوش كه دهان روح او است و دیگر دهان كه دهان تن او است. این دو دهان خیلى محترم‏اند. انسان باید خیلى مواظب آن‏ها باشد. یعنى باید صادرات و واردات این دهنها را خیلى مراقب باشد. آن‏هایى‏كه هرزه خوراك مى‏شوند، هرزه كار مى‏گردند. كسانى كه هرزه شنو مى‏شوند، هرزه گو مى‏گردند. وقتى واردات انسان هرزه شد، صادرات او هم هرزه و پلید و كثیف مى‏شود. یعنى قلم او هرزه و نوشته‏هایش زهرآگین خواهد داشت. حضرت وصى، امیرالمۆمنین، علیه السلام فرمود: عمل نبات است و هیچ نبات از آب بى‏نیاز نیست و آب‏ها گوناگون‏اند. هر آبى كه پاك است، آن نبات هم پاك و میوه‏اش شیرین خواهد بود; و هر آبى كه پلید است، آن نبات هم پلید و میوه او تلخ است.* خود عمل، حاكى است كه از چه آبى روییده شده است. وقت اندك و كار بسیار بدان كه باید تخم و ریشه سعادت را در این نشá در مزرعه دلت‏بكارى و غرس كنى. این‏جا را دریاب، این‏جا جاى تجارت و كسب و كار است; و وقت هم خیلى كم است. وقت‏خیلى كم است و ابد در پیش داریم. این جمله را از امیرالمومنین علیه السلام عرض كنم، فرمود: «ردوهم ورود الهیم العطاش‏» ; یعنى شتران تشنه را مى‏بینید كه وقتى چشمشان به نهر آب افتاد چگونه مى‏كوشند و مى‏شتابند و از یكدیگر سبقت مى‏گیرند كه خودشان را به نهر آب برسانند، شما هم با قرآن و عترت پیغمبر و جوامع روایى كه گنج‏هاى رحمان‏اند این چنین باشید. بیایید به سوى این منبع آب حیات كه قرآن و عترت است. وقت‏خیلى كم است و ما خیلى كار داریم. امروز و فردا نكنید. امام صادق علیه السلام فرمود: «اگر پرده برداشته شود و شما آن سوى را ببینید، خواهید دید اكثر مردم به علت تسویف، به كیفر اعمال بد این‏جاى خودشان مبتلا شده‏اند .» تسویف یعنى سوف سوف كردن، یعنى امروز و فردا كردن، بهار و تابستان كردن، امسال و سال دیگر كردن. وقت نیست، و باید به جد بكوشیم تا خودمان را درست‏بسازیم. ------------------ در محضر عارفان @aflaakyaan

در محضر آیت الله سید عبدالکریم کشمیری (ادعیه و اذکار) ادعیه و اذکار همه خوبند و لکن در دعاها از دعای یستشیر در صبح و شب و در اذکار از ذکر یا حیّ و یا قیوم استفاده بیشتری می برده ام. ------------------ در محضر عارفان @aflaakyaan

علی قاضی و سجده های طولانی آیت الله کشمیری می فرمود: در ایامی که در نجف خدمت مرحوم قاضی مشرف می شدم گاهی به منزلشان که می رفتم می دیدم ایشان در سجده هستند و آن قدر سجده را طولانی می ساختند که من خسته شده و از منزل بیرون می آمدم! ------------------ در محضر عارفان @aflaakyaan

آداب سالک الی الله از زبان علامه حسن زاده آملی حضرت علامه براى تادیب نفس سالك الى الله و سائر الى الكمال امورى را در كلمه 178 هزار و یك كلمه آورده اند كه خلاصه اش این است : 1 - قرآن كه صورت كتیبه انسان کامل است... 2 - در باب سیزدهم و باب بیستم ارشاد القلوب دیلمى آمده است كه جناب رسول الله صلى اللّه علیه و آله فرمود: یقول الله تعالى : من احدث ... كسى كه محدث شود و وضو نسازد به من جفا كرده و كسى كه محدث شد و وضو بسازد و دو ركعت نماز گزارد به من جفا كرده است و آن كه نماز خواند و از من چیزى نخواست به من جفا كرده است و آن كه محدث شود و وضو بسازد و نماز گزارد و مرا بخواند پس من جوابش را در آنچه كه مربوط به امر دین و دنیاى اوست ندهم من به او جفا كردم در حالیكه من پروردگار جفا كار نیستم . خوشا حال آن كه از او خود او را بخواهد كه دوست ما را و همه جنت و فردوس شما را 3 - آیات آخر سوره فرقان را در مورد عباد الرحمن دستور خود قرار دهد. 4 - و كلوا واشربوا و لا تسرفوا انه لا یحب المسرفین . نه چندان بخور كز دهانت برآید نه چندان كه از ضعف جانت برآید 5 - از فضول كلام همان فضول طعام پرهیز نماید كه قساوت قلب آورد. 6 - محاسبت نفس 7 - مراقبت ، و این مطلب عمده است 8 - ادب مع الله كه علامت حضور است 9 - عزلت . سلامت در عزلت است (با خلق باش و نباش ) 10 - تهجد در شب تا به مقام محمود نائل آید. 11 - تفكر 12 - ذكر قلبى و لسانى در هر حال 13 - ریاضت در طریق علم و عمل كه (علم و عمل انسان سازند) 14 - اقتصاد یعنى میانه روى در مطلق امور حتى در عباد 15 - مطلب در دو كلمه است : تعظیم امر خالق ، و شفقت با خلق ------------------ در محضر عارفان @aflaakyaan

وقتی حضرت امام خمینی(ره) از غیبت شخصی مریض می شوند!! حضرت آیت الله العظمی مظاهری(حفظه الله تعالی) در اصفهان می فرمودند: یک طلبه ای در آن زمان در محضر امام خمینی(رض) ،غیبت یکی از مراجع تقلید آن زمان را کرد.امام سه روز تب کرد از غصه، (با اینکه) یکی دیگر غیبت کرده بود. این روح اینقدر لطیف بود،سه روز تب کردند،سه روز درسش را تعطیل کرد،بعد از سه روز وقتی می آمدند درس ، من دیدم حالش خوب نشده از عظمت گناه یک آقای دیگر،نه خودش! اگر روح پاک باشد،اینجور می شود. منبع:کرامات و حکایات عاشقان خدا ص 118 ------------------ در محضر عارفان @aflaakyaan

🔎 عیب‌جوئی 🌻 یکی از بزرگترین کارهای خوب این است که انسان تا خودش عیب دارد، مشغول اصلاح آن باشد و کاری به عیب دیگران نداشته باشد؛ 🌻 چون اگر مشغول عیب دیگران شود، از خودش غافل می‌شود. 🌻 آن وقت سال به سال می‌گذرد و عیب او اصلاح نمی‌شود و کار دست انسان می‌دهد. 📚 آیةاللّه خوشوقت، کتاب طریق بندگی ------------------ در محضر عارفان @aflaakyaan

✅ دو وظیفه دوستان امام زمان دوستان آن حضرت (عج) باید دو مطلب مهم را رعایت کنند: 🌹 یکی اینکه در شداید، برای فرج دعا کنند، که خود همین مژده‌ای است برای اینکه شداید به فرج متصل است. 🌹 دیگر اینکه دعا کنند که ظهور آن حضرت برای اهل ایمان، همراه با عافیت باشد، و تا وقت ظهور با وجود بلاها و شداید، ثابت‌قدم و استوار در دین و عامل به تکلیف باشند. 📚 در محضر بهجت، ج۳، ص۲۲۶ #نکته_اخلاقی ------------------ در محضر عارفان @aflaakyaan

🍔 پرخوری! عالم ربانی ملا حسینقلی همدانی (ره): 🍏 البته البته از غذای حرام فرار کن. مخور، مگر حلال. 🍎 غذا را کم بخور؛ یعنی زیاده بر حاجت بنیه مخور. 🍏 نه چندان بخور که تو را سنگین کند و از عمل باز دارد و نه چندان کم بخور که ضعف بیاورد، و به سبب ضعف، از عبادت مانع شود. 🍎 و هر قدر بتوانی روزه بگیر، به شرطی که شب، جای روز را پر نکنی. 🍏 الحاصل، غذا به قدر حاجت بدن، ممدوح است و زیاده و کم خوردن – هر دو – مذموم است. 📚 ماهنامه خلق، شماره۱۸، ص۷ (تذکرة المتقین، ص۲۱۱) ------------------ در محضر عارفان @aflaakyaan

از ترس کرونا با مردم دست نمیدیم ، باشه ، قبول ولی کاش از ترس خدا هم : با نامحرم دست نمی‌دادیم ! به مال حرام دست نمی زدیم ! به بیت المال دست درازی نمی کردیم ! از کم کاری و کم فروشی دست می کشیدیم ! از یتیمان دستگیری میکردیم ! و .... وقتی برای اون "احتمالی" اینقـدر اهمیت قائلیم ؛ چرا اهمیتی برای این "قطعی" ها قائل نیستیم ؟؟؟ ------------------ در محضر عارفان @aflaakyaan

پند و نصیحت از امام خمینی (ره) پسرم! اكنون با تو كه جوانى صحبت مى‏كنم. بايد توجه كنى كه براى جوانان توبه آسان‏تر و اصلاح نفس و تربيت باطن سريع‏تر مى‏تواند باشد. در پيران هواهاى نفسانى و جاه طلبى و مال دوستى و خود بزرگ بينى بسيار افزون‏تر از جوانان است، روح جوانان لطيف است و انعطاف پذير و آن قدر كه در پيران حبّ نفس و حبّ دنيا است، در جوانان نيست. جوان مى‏تواند با آسانى نسبى خود را از شرّ نفس امّاره رها سازد و به معنويات گرايش پيدا كند. در جلسات موعظه و اخلاق آن قدر كه جوانان تحت تأثير واقع مى‏شوند، پيران نمى‏شوند. جوانان متوجّه باشند و گول وسوسه‏هاى نفسانى و شيطانى را نخورند. مرگ به جوانان و پيران به يك گونه نزديك است. كدام جوان مى‏تواند اطمينان حاصل كند كه به پيرى مى‏رسد و كدام انسان از حوادث دهر مصون است؟ حوادث روزانه به جوانان نزديك‏تر است .. صحیفه امام خمینی (ره) ج 16 صفحه 222 ------------------ در محضر عارفان @aflaakyaan

دستور العملى از حضرت آيه الله مشكينى سلام عليكم ! برادر محترم ! حال كه در راه وصول به هدف اسلامى و انسانى و الهى ، (در) راه نيكان ، عالمان ، شايستگان ، انبيا و صديقان ، يعنى راه تحصيل علوم دينى قرار گرفته ايد و تحت پرچم امام زمان - ارواحنافداه - در آمده و در زمره شاگردين صادقين (ع )وارد شده ايد، شرايط به هدف رسيدن را جدا مراعات نماييد. نمازها در اول اوقات با حضور قلب انجام يابد و همه نوافل نماز - يا اغلب آنها را - چون فرايض مواظب باشيد. سخن - پيوسته - سنجيده و راست (بگوييد) و احتراز از كذب (كنيد) و لو به عنوان شوخى (دروغ ) نگوييد. در تمام روز و شب ، ساعتى از وقت خويش را به هدر و بطالت نگذرانيد، وقت درس با تمام وجود كوشش كنيد و تا مطلبى را نفهميد يد، به مطلب ديگر نرويد. رفيق مناسب در بحث و منزل انتخاب نماييد، كه از گفتار و انفاسش استفاده كنيد و اگر نه ، فالوحده و لا قرين السوء. استادتان قبل از هر درسى يك كلمه از كلمات درباره ائمه (ع ) را تيمنا براى شما بخواند و معنى كند. از شوخى بپرهيزيد و سخن خود را جزو اعمالتان حساب كنيد و از اول تحصيل فكرتان اين باشد كه بالاتر از شيخ مفيد رحمه الله و شيخ مرتضى رحمه الله سير خواهيد كرد، و طبق اين هدف درست و تدريس و شرايط آن عمل نماييد از لقمه حرام و مشتبه جدا بپرهيزيد، و دست طمع به سوى احدى دراز ننماييد و در ايام تحصيل از دعا و زيارت ائمه (ع )در اوقات معين غفلت نكنيد، من اراد الله بدء بكم . و بكوشيد كه هر جا باشد متقين را پيدا كنيد و از انفاس قدسيه و مواعظ آنها استفاده نماييد. كسانى كه ديدنش از خدا كند يادت كند از بنده خويش آزادت و در تعقيب نماز دل به حق دهيد و اين غرقه عاصى در بحر معاصى را نيز فراموش نفرماييد. اگر بدانيم شما و ديگر دوستان ، خوب توجه كرديد، آينده اى بس رفيع براى شما مى بينم . ------------------ در محضر عارفان @aflaakyaan

توصیه ها و وصایای آیت الله سید علی قاضی (ره) نماز شب « اما نماز شب پس هیچ چاره و گریزی برای مؤمنین از آن نیست، و تعجب از کسی است که می خواهد به کمال دست یابد و در حالی که برای نماز شب قیام نمی کند و ما نشنیدیم که احدی بتواند به آن مقامات دست یابد مگر به وسیله نماز شب. » علامه طباطبایی می فرمودند: « چون در نجف اشرف برای تحصیل مشرف شدم، از نقطه نظر قرابت و خویشاوندی گاه گاهی به محضر مرحوم قاضی شرفیاب می شدم تا یک روز در مدرسه ای ایستاده بودم که مرحوم قاضی از آن جا عبور می کردند. چون به من رسیدند، دست خود را روی شانه من گذاردند و گفتند: ای فرزند! دنیا می خواهی نماز شب بخوان، آخرت می خواهی نماز شب بخوان! » حاج سید هاشم حداد می فرمودند: « مرحوم آقا خودش این طور بود و به ما هم این طور دستور داده بود که در میان شب وقتی برای نماز شب برمی خیزید، چیز مختصری تناول کنید، مثلاً چای یا دوغ یا یک خوشه انگور یا چیز مختصر دیگری که بدن شما از کسالت بیرون آید و نشاط برای عبادت داشته باشید. » ------------------ در محضر عارفان @aflaakyaan

حرکت به سوی انسانیت انسانها باید به اخلاق حسنه تخلّق پیدا کنند که البته تخلّق به اخلاق حسنه هم موجب تعالی و تکامل معنوی و روحی و معرفت برتر است و آن از مراحل انسان کامل است. ما هم خیلی نمیتوانیم حتّی درست درک کنیم. همین‌قدر انسان، از اهلش و از بزرگان، چیزهایی شنیده است. مرحله‌ای که حالا به ما ارتباط پیدا میکند، مرحله اخلاق است؛ اخلاق، اخلاق. شما ببینید، این راست است که پیغمبر فرمود: «انّما بعثت لاتمّم مکارم الاخلاق».(۲) این حدیث از طرق فریقین - فِرَق اسلامی - نقل شده است؛ شیعه و سنّی نقل کرده‌اند. این «انّما» خیلی معنا دارد. یعنی اساساً بعثت من برای این است؛ هدف این است؛ بقیه مقدّمه است. «لاتمّم مکارم‌الاخلاق»؛ تا این‌که مکارم اخلاق، در میان بشر و افراد جامعه، در میان انسانها و این امّت کامل شود؛ رشد پیدا کند و همه از آن برخوردار شوند و انسان شویم. باید انسان شویم. باید اخلاق انسانی را در خودمان تقویت و تکمیل کنیم. این، آن قدم بعدی و خیلی مهم است. اگر در جامعه‌ای که متعلّق به اسلام است، در نظامی که ارکان آن، ارکان اسلامی است، ما از اخلاق الهی دور بمانیم و دنبال هوسها، خودخواهیها و خودپرستیها برویم و هر کس تلاش کند برای این که بیشتر به دست بیاورد، بهتر بخورد و بهتر زندگی کند؛ از دست این و آن بقاپد و اگر لازم شد، بیش از حقّ خود استفاده و تصرّف کند؛ نه گذشتی باشد و نه ایثاری؛ این چه حکومتی خواهد بود!؟ چه اسلامی و چه جامعه اسلامیای خواهد بود!؟ از بیانات امام خامنه ای (مدظله العالی) در دیدار کارگزاران نظام 19/09/1375 ------------------ در محضر عارفان @aflaakyaan

در محضر آیه الله بهجت اگر این راه [عبودیّت و ترک معصیت] تا آخر مشکل بود، و به سهولت و رغبت، منتهی نمی شد، مورد تکلیف و ترغیب و تشویق از خالق قادر مهربان نمی شد آیه الله بهجت(به سوی محبوب:35) ------------------ در محضر عارفان @aflaakyaan

زندگی نامه آیت الله بهجت تحصيلات آیت الله بهجت تحصيلات ابتدايى حوزه را در مکتب‌خانه فومن به پايان رساند و پس از تحصيلات ادبيات عرب در سال 1348 هـ ق، هنگامى که تقريباً چهارده سال از عمر شريفش مى‌‏گذشت، براى تکميل دروس حوزوى عازم(عراق) شد. حدود چهار سال در کربلاي معلى اقامت گزيد و افزون بر تحصيل علوم رسمى از محضر استادان بزرگ آن سامان همچون مرحوم حاج شيخ ابوالقاسم خويى(غير از آيت‌الله خويى معروف) بهره برد. آن زمان چهارده سال از عمر شريفش مي‌گذشت که به عراق مشرّف شد و در کربلاي معلّي اقامت‌ گزيد. بنا به گفته يکي از شاگردان نزديک ايشان، معظّم له خود به مناسبتي فرمودند:«بيش از يک سال از اقامتم در کربلا گذشته بود که مکلّف شدم.» آري، دست تربيت حضرت ربّ سبحانه هماره بندگان شايسته را از اوان کودکي و نوجواني زير نظر جهان بين خود گرفته و فيوضاتش را شامل حال آنان کرده است و پيوسته مي‌پايد، تا در بزرگي مشعل راهبري راهپويان طريق الي الله را به دستشان بسپارد. بدين سان، آيت الله بهجت حدود چهار سال در کربلاي معلّي مي‌ماند و از فيوضات سيد الشهدا(ع) استفاده مي‌کند و به تهذيب نفس مي‌پردازد و در آن مدت، بخش معظمي از کتاب‌هاي فقه و اصول را در محضر استادان بزرگ آن ديار مطهّر فرا مي‌گيرد. در سال 1352 هـ ق براى ادامه تحصيل به«نجف اشرف» رهسپار شد و سطح عالى علوم حوزه را در محضر آيات عظام همچون حاج شيخ مرتضى طالقانى(ره) به پايان رساند و پس از درک محضر آيات عظام آقا ضياي عراقى و ميرزاى نايينى(ره)، وارد حوزه درسى آيت الله حاج شيخ محمد حسين غروى اصفهانى شد. افزون بر اين ايشان از محضر آيات عظام حاج سيد ابوالحسن اصفهانى و حاج شيخ محمد کاظم شيرازى(ره)، صاحب حاشيه بر مکاسب و در حوزه علوم عقلى، کتاب«الاشارات و التنبيهات» و «اسفار» را نزد آيت الله سيد حسين بادکوبه‏اى(ره) فرا گرفت و در زمان شاگردي به تدريس سطوح عالى پرداخت و در تأليف کتاب«سفينه‏البحار» محدث کبير، حاج شيخ عباس قمى(ره) را ياري کرد. با اين همه، همّت او تنها مصروف علوم ديني نبوده؛ بلکه عشق به کمالات والاي انساني هماره جان ناآرام او را در جست و جوي مردان الهي و اولياي برجسته مي‌کشاند. يکي از شاگردان آيت الله بهجت مي‌گويد: در سال‌هاي متمادي که در درس ايشان شرکت مي‌جويم، هرگز نشنيده ام که جز در موارد نادر درباره خود مطلبي فرموده باشد. از جمله سخناني که از زبان مبارکش درباره خود فرمود، اين است که در ضمن سخني به مناسبت تجليل از مقام معنوي استاد خود، حضرت آيت الله ناييني(ره) فرمود:«من در ايام نوجاني در نماز جماعت ايشان شرکت مي‌نمودم، و از حالات ايشان چيزهايي را درک مي‌کردم.» در زمينه تهذيب نفس در زادگاهش(فومن) از کودکى محضر عالم بزرگوا«سعيدى» و درکربلا از برخى علماى ديگر بهره برد تا اين که در نجف اشرف در سن حدود هجده سالگي با آيت حق، سيد علي آقاي قاضى(ره) آشنا شد و گمشده خويش را در وجود ايشان يافت. از آن پس در سلک شاگردان اخلاقى ـ عرفانى ايشان درآمد. هجرت در سال 1364 هـ ق موافق با 1324 هـ ش با قلبى صيقل يافته از معنويت و سينه ‏اى مالامال از عشق به حضرت حق و با کوله بارى از علم و کمال راهي سرزمين خويش شد و در زادگاهش تشکيل خانواده داد و در حالى که آماده بازگشت به نجف اشرف بود، هنگام عبور از قم، در زمانى که هنوز چندين ماه از مهاجرت حضرت آيت الله بروجردى(ره) به قم نگذشته بود، موقتاً مقيم شد و خبر رحلت اساتيد بزرگ حوزه علميه نجف را يکى پس از ديگرى مى‏شنود، از اين رو در شهر مقدس قم رحل اقامت مى‏افکند. حضرت آيت الله بهجت پس از ورود به قم، خدمت آيات عظام کوه کمره‏اى حضور يافت و در بين شاگردان درخشيد همچنين در درس حضرت آيت الله بروجردي همچون ديگر شاگردان برجسته اش حضرات آيات امام خميني(ره)، گلپايگاني(ره) و... حاضر شد. آيت الله مصباح در اين باره مي‌گويد:«آيت الله بهجت از همان زماني که مرحوم آيت الله بروجردي(ره) در قم درس شروع کرده بودند از شاگردان برجسته و از مُستَشکِلين معروف و مبرّز درس ايشان بودند. معمولاً استاداني که درس خارج مي‌گويند، در ميان شاگردانشان يکي دو سه نفر هستند که ضمن اين که بيش از همه مطالب را ضبط مي‌کنند، احياناً اشکالاتي به نظرشان مي‌رسد که مطرح و پيگيري مي‌کنند تا مسائل کاملاً حل شود، اينان از ديگران دقيق ترند، و اشکالاتشان علمي تر و نياز به غور و بررسي بيشتري دارد، و ايشان در آن زمان چنين موقعيتي را در درس مرحوم آيت الله بروجردي داشتند.» استادان برجسته فقه و اصول

آيت الله بهجت پس از اتمام دوره سطح و درک محضر استادان بزرگي چون آيات عظام آقا سيد ابوالحسن اصفهاني(ره)، آقا ضياي عراقي(ره) و ميرزاي ناييني(ره)، به حوزه گران قدر و پر محتواي آيتِ حقّ حاج شيخ محمد حسين غروي اصفهاني(ره) معروف به کمپاني، وارد شد و در محضر آن علامه کبير به تکميل نظريات فقهي و اصولي خويش پرداخت. به ياري استعداد درخشان و تأييدات الهي از تفکرات عميق و ظريف و دقيق مرحوم علامه کمپاني، که داراي فکري جوّال و متحرک و همراه با تيزبيني بوده، بهره‌ها برد. آيت الله محمد تقي مصباح درباره استفاده آيت الله بهجت از استادان خود مي‌گويد:«در فقه بيشتر از مرحوم آقا شيخ محمد کاظم شيرازي که شاگردان مرحوم ميرزا محمد تقي شيرازي و از استادان بسيار برجسته نجف اشرف بود، استفاده کرده و در اصول از مرحوم آقاي ناييني و سپس بيشتر از مرحوم آقا شيخ محمد حسين کمپاني اصفهاني فايده برده بودند، هم مدّت استفاده شان از مرحوم اصفهاني بيشتر بود و هم استفاده‌هاي جنبي ديگر.» سير و سلوک و عرفان حضرت آيت الله بهجت، در کنار تحصيل و پيش از دوران بلوغ، به تهذيب نفس و استکمال معنوي همّت گمارده و در کربلا در تفحّص استاد و مربي اخلاقي برآمده که به وجود آقاي قاضي که در نجف بوده، پي برده بود. پس از مشرف شدن به نجف اشرف نيز از استاد برجسته خويش آيت الله شيخ محمد حسين اصفهاني کمپاني استفاده‌هاي اخلاقي کرده است. آيت الله مصباح در اين باره مي‌گويد:«پيدا بود که از نظر رفتار هم خيلي تحت تأثير مرحوم آقا شيخ محمد حسين اصفهاني بودند؛ چون گاهي مطالبي را از ايشان با اعجابي خاص نقل مي‌کردند، و بعد نمونه هايش را ما در رفتار خود ايشان مي‌ديديم. پيدا بود که اين استاد در شکل گرفتن شخصيت معنوي ايشان تأثير بسزايي داشته است.» همچنين در درس‌هاي اخلاقي آقا سيد عبدالغفار در نجف اشرف شرکت جسته و از آن استفاده مي‌کرد، تا اين که در سلک شاگردان حضرت آيت الله سيد علي قاضي(ره) در آمده و در صدد کسب معرفت از ايشان بر مي‌آيد و در سن هجده سالگي به محضر پرفيض عارف کامل حضرت آيت الله سيد علي آقاي قاضي بار مي‌يابد و مورد ملاطفت و عنايات ويژه آن استاد معظّم قرار مي‌گيرد. در عنفوان جواني چنان مراحل عرفان را سپري مي‌کند که غبطه ديگران را بر مي‌انگيزد. آيت الله مصباح مي‌گويد:«ايشان از مرحوم حاج ميرزا علي آقاي قاضي در جهت اخلاقي و معنوي بهره برده و سال‌ها شاگردي ايشان را کرده بودند. آيت الله قاضي از کساني بودند که مُمَحَّضِ در تربيت افراد از جهات معنوي و عرفاني بودند، مرحوم علامه طباطبايي و مرحوم آيت الله آقا شيخ محمد تقي آملي و مرحوم آقا شيخ علي محمد بروجردي و عده زيادي از بزرگان و حتي مراجع در جنبه‌هاي اخلاقي و عرفاني از وجود آقاي قاضي بهره برده بودند. آيت الله بهجت از اشخاص ديگري نيز گه گاه نکاتي نقل مي‌کردند مثل مرحوم آيت الله آقا شيخ مرتضي طالقاني و ديگران... خود آقاي بهجت نقل مي‌کردند: شخصي در آن زمان درصدد برآمده بود که ببيند چه کساني سحر ماه مبارک رمضان در حرم حضرت امير(ع) در قنوت نماز وترشان دعاي ابو حمزه ثمالي مي‌خوانند، آن طور که خاطرم هست، اگر اشتباه نکنم کساني را که مقيد بودند اين عمل را هر شب در حرم حضرت امير(ع) انجام بدهند، شمرده بود و بيش از هفتاد نفر شده بودند. به هر حال، بزرگاني که تقيد به جهات عبادي و معنوي داشتند، در آن عصرها زياد بودند. متأسفانه در عصر ما کمتر اين نمونه‌ها را مشاهده مي‌کنيم. البته علم غيب نداريم، شايد آن کساني که پيشتر در حرم‌ها اين عبادت‌ها را انجام مي‌دادند، حالا در خانه‌هاي شان انجام مي‌دهند؛ ولي مي‌شود اطمينان پيدا کرد که تقيد به اعمال عبادي و معنوي سير نزولي داشته و اين بسيار جاي تأسف است.» يکي ديگر از شاگردان حضرت آيت الله بهجت، حجت الاسلام و المسلمين آقاي تهراني، جريان يادشده را به صورت ذيل از حضرت آيت الله بهجت نقل مي‌کند:«شخصي در آن زمان شنيده بود که در گذشته هفتاد نفر در حرم حضرت امير(ع) در قنوت نماز وترشان دعاي ابو حمزه ثمالي را مي‌خواندند، آن شخص تصميم گرفته بود، ببيند در زمان خودش چند نفر اين کار را انجام مي‌دهند، رفته بود و شمارش کرده و ديده بود تعداد افراد نسبت به زمان سابق تقليل پيدا کرده و مجموعاً پنجاه نفر(آن طور که بنده به ياد دارم) در حرم(اعّم از نزديک ضريح مطهّر، و رواق‌هاي اطراف) دعاي ابوحمزه را در دعاي نماز وتر خود قرائت مي‌کنند.» فلسفه حضرت آيت الله بهجت، اشارات ابن سينا و اسفار ملاصدرا را نزد مرحوم آيت الله سيد حسن بادکوبه‌اي فرا گرفته است. تدريس آيت الله بهجت در همان ايام که در درس آيات عظام اصفهاني، کمپاني و شيرازي حضور مي‌يافت، ضمن تهذيب نفس و تعلم، به تعليم هم مي‌پرداخت و سطوح عاليه را در نجف اشرف تدريس مي‌کرد.

پس از هجرت به قم نيز پيوسته اين روال را ادامه مي‌دادند. درباره تدريس خارج فقه ايشان نيز در مجموع مي‌توا ن گفت که ايشان بيش از چهل سال است که به تدريس خارج فقه و اصول اشتغال دارند و به سبب شهرت گريزي غالباً در منزل تدريس کرده است و فضلاي گران قدري ساليان دراز از محضر پر فيض ايشان بهره برده‌اند. محل تدريس درس خارج ايشان ابتدا در حجره‌هاي مدارس و بعد در منزل شخصى خود و اکنون در مسجد فاطميه واقع در گذرخان تشکيل مى شود و محل اقامه نماز جماعت و مراجعات عمومى ايشان نيز همين مسجد است. شيوه تدريس آیت الله بهجت آيت الله مصباح در مورد روش تدريس ايشان مي‌گويد:«ايشان در بيان مطالب سعي مي‌کردند، ابتدا مسأله را از روي کتاب شيخ انصاري(ره) مطرح کنند و بعد هر کجا مطلب قابل توجهي از ديگران به خصوص از صاحب جواهر(ره) در طهارت و از مرحوم حاج آقا رضا همداني و ديگران مطالب برجسته‌اي داشتند آن را نقل مي‌کردند و بعد هر جا خود ايشان نظر خاصي داشتند آن را بيان مي‌کردند. اين شيوه از يک سو سبب اين مي‌شد که انسان از نظر استادان بزرگ در يک موضوع آگاه بشود و در عين حال صرفه جويي در وقت مي‌شد. استادان ديگر هم براي تدريس شيوه‌هاي جالبي داشتند که شايد براي مبتدي مفيدتر بود که هر مطلب را از هر استاد جداگانه طرح مي‌کردند؛ ولي خوب اين باعث مي‌شد که وقت بيشتري گرفته بشود و احياناً مطالبي تکرار بشود. در ضمن تدريس، در ميان نکته‌هايي که از خود ايشان ما استفاده مي‌کرديم و طبعاً بعضي از اين نکته‌ها چيزهايي بود که ايشان از استادانشان شفاهاً دريافت کرده بودند، به مطالب بسيار ارزنده و عميق و داراي دقت‌هاي کم نظيري بر مي‌خورديم.» آيت الله مسعودي که خود سال‌ها از درس حضرت آيت الله بهجت بهره برده‌اند درباره ويژگي تدريس ايشان مي‌گويد:«سبک درس ايشان سبک خاصي است. معمولاً آقايان مراجع و بزرگان در درس خارج يک مسأله‌اي را مطرح مي‌کنند و اقوال ديگران را يکي يکي ذکر مي‌کنند، سپس يکي را نقد مي‌کنند و ديگري را تأييد، و سرانجام يکي از آن نظرات را مي‌پذيرند، يا نظريه ديگري را انتخاب مي‌کنند؛ ولي ايشان بر خلاف همه، نقل اقوال نمي‌کنند؛ بلکه ابتدا مسأله را مطرح مي‌کنند و بعد روند استدلالش را بيان مي‌کنند. اگر شاگرد آراي علما را ديده و مطالعه کرده باشد، مي‌فهمد که دليلي را که استاد ذکر مي‌کند چه کسي گفته است، و اشکال يا تأييدي را که مي‌کند، مي‌فهمد به سخن چه کسي اشکال يا قول چه کسي را تأييد مي‌کند. لذا هر کس بخواهد در درس ايشان شرکت کند بايد مباني و نظرات آقايان ديگر را ديده باشد.» آيت الله محمد حسين احمدي فقيه يزدي درباره شيوه درس ايشان مي‌گويد:«نوعاً ايشان چند مسأله اصلي يا فرعي را که عنوان مي‌فرمودند بعد از توجه به ظرافت‌هاي حديث و روايت و يا آيه شريفه‌اي که دلالت بر موضوع بحث داشت، مقايسه‌اي بين موضوع بحث و ساير بحث‌هاي مشابه مي‌کردند و دقت عقلي و فکري خاصي در تعادل آن دو انجام مي‌دادند، آن گاه نتيجه مي‌گرفتند که انصافاً نتيجه علمي و جديد بود. و حقيقتاً مطلبي را که ذکر مي‌کردند ناشي از اوج و عظمت ديد و فکرشان بود که از ائمه(ع) و اسلام گرفته بود و اجتهاد صحيح نيز هم اين گونه بحث و تجزيه و تحليل کردن است.» موعظه در درس حجت السلام و المسلمين قدس، امام جمعه کلاچاي که خود سال‌ها در درس ايشان حضور داشته است مي‌گويد:«روال حضرت آيت الله بهجت اين بود که پيش از شروعِ درس، حدود ده دقيقه موعظه مي‌کرد؛ ولي نه با عنوان موعظه؛ بلکه با عنوان حکايت حال بزرگان گذشته. و معلوم بود که منظور اصلي آيت الله مصباح يزدي که سال‌ها در درس خارج فقه ايشان شرکت مي‌کردند(15سال)، افزون بر استفاده علمي، استفاده از روحيه ملکوتي آقا بوده است.» آيت الله مصباح در اين باره مي‌گويد:«حضرت آيت الله بهجت گاهي داستاني را يا حديثي را نقل مي‌کردند که براي ما تعجب آور بود، ايشان چه اصراري دارند که بر مطالب معلوم و روشن تکيه مي‌کنند، از جمله مطلبي که ايشان در تذکّرات پيش از درس اصرار مي‌کردند؛ امامت اميرالمؤمنين(ع) بود، ما تعجب مي‌کرديم که ما مگر در آن حضرت شک داريم که ايشان اين قدر اصرار دارند که دلائل امامت حضرت علي(ع) را براي ما بيان کنند. يک خورده ته دلمان گله مند بوديم که چرا به جاي اين مطالب يک چيز‌هايي که بيشتر حاجت ما است(در امور اخلاقي و معنوي) مطالبي را نمي‌گويند. اما بعد از اين که به پنجاه ـ شصت سالگي رسيديم، در بسياري از مباحث ديديم که آن نکته‌هايي که ايشان چهل سال پيشتر در درسشان درباره امامت علي(ع) مي‌فرمودند به دردمان مي‌خورد. گويا ايشان آن روز را مي‌ديد که يک مسائلي بنا است در آينده مورد غفلت و تشکيک قرار بگيرد.

شايد اگر توجه‌هاي ايشان نبود، ما انگيزه‌اي نداشتيم درباره اين مسائل مطالعه‌اي داشته باشيم، حتي از نکته‌هايي که ايشان چهل سال پيش بيان مي‌کردند، امروز بنده در نوشته هايم در مورد مسائل اعتقادي يا جاهاي ديگر استفاده کرده‌ام.» جايگاه علمي گواهي استادان و هم دوره اي‌ها و نيز شاگردان برجسته که بخشي از آن در ذيل مي‌آيد، نمايانگر دقت نظر و نبوغ برجستگي علمي ايشان است: روزي ايشان در درس کفايه يکي از شاگردانِ مرحوم آخوند خراساني به چگونگي تقرير مطالب آخوند خراساني از سوي استاد اعتراض مي‌کند؛ ولي با توجه به اين که از همه طلاب شرکت کننده در درس کم سنّ و سال تر بوده در جلسه بعدي پيش از حضور استاد مورد اعتراض و انتقاد شديد شاگردان ديگر قرار مي‌گيرد، ولي در آن هنگام ناگهان استاد وارد و متوجه اعتراض شاگردان به ايشان مي‌شود. سپس خطاب به آنان مي‌فرمايد:«با آقاي بهجت کاري نداشته باشيد.» همه ساکت مي‌شوند آن گاه استاد ادامه مي‌دهد:«ديشب که تقريرات درس مرحوم آخوند را مطالعه مي‌کردم متوجه شدم که حقّ با ايشان است.» و پس از اين سخن، از جديت و نبوغ آيت الله بهجت تمجيد مي‌کند. يکي از دانشمندان نجف مي‌گويد:«ايشان در درس، به مرحوم آيت الله کمپاني امان نمي‌داد، و پيوسته بحث‌ها را مورد نقد قرار مي‌داد.» مرحوم آيت الله حاج شيخ مرتضي حائري نيز مي‌گويد:«ايشان با اظهار نظرهاي دقيق و اشکالات مهمّ، چنان نظر استاد را جلب کرده بود که چند روزي مجلسِ درس از حالت درس خارج شده بود، آن ايرادها براي ما هم مفيد بود؛ ولي آقاي بهجت براي گريز از شهرت ديگر به انتقاد نپرداختند و اگر ادامه مي‌دادند معلوم مي‌شد اگر بالاتر از ديگران نباشند، بي شک کمتر از آنان نيستند.» مرحوم علامه محمد تقي جعفري مي‌گويد:«آن هنگام که در خدمت آقا شيخ کاظم شيرازي مکاسب مي‌خوانديم، آيت الله بهجت نيز که اينک در قم اقامت دارند، در درس ايشان شرکت مي‌کردند، خوب يادم هست که وقتي ايشان اشکال مي‌کردند، آقا شيخ کاظم با تمام قوا متوجه مي‌شد، يعني خيلي دقيق و عميق به اشکالات آقاي بهجت توجه مي‌کرد، و همان موقع ايشان در نجف به فضل و عرفان شناخته شده بود.» آيت الله سيد محمد حسين طهراني در کتاب«انوارالملکوت» مي‌نويسد:«آيت الله حاج شيخ عباس قوچاني، وصيّ سيد علي آقاي قاضي مي‌فرمودند: آيت الله العظمي حاج شيخ محمد تقي بهجت در فقه و اصول به درس مرحوم آيت الله العظمي حاج شيخ محمد حسين غروي اصفهاني حاضر مي‌شدند و چون به حجره خود در مدرسه مرحوم سيّد باز مي‌گشتند، بعضي از طلابي که در درس براي آنها اشکالاتي باقي مانده بود به حجره ايشان مي‌رفتند و اشکالشان را رفع مي‌کردند و چه بسا ايشان در حجره خواب بودند و در حال خواب از ايشان مي‌پرسيدند و ايشان هم مانند بيداري جواب مي‌دادند، جواب کافي و شافي، و چون از خواب بر مي‌خاستند و از قضايا و پرسش‌هاي در حال خواب با ايشان سخن به ميان مي‌آمد، ابداً اطلاع نداشتند و مي‌گفتند: هيچ به نظرم نمي‌رسد و از آنچه مي‌گوييد در خاطرم چيزي نيست.» آيت الله مشکيني(ره) مي‌گويد:«ايشان از جهت علمي(هم در فقه و هم در اصول) در يک مرتبه خيلي بالايي در ميان فقهاي شيعه قرار دارند.» حجت السلام و المسلمين امجد مي‌گويد:«ايشان در علميت در افق اعلي است. فقيهي است بسيار بزرگ، و معتقدم که بايد مجتهدين پاي درسشان باشند تا نکته بگيرند و بفهمند، و حق اين است که درس خارج را بايد امثال آيت الله بهجت بگويند نه آنهايي که به نقل اقوال بسنده مي‌کنند.» تشويق بزرگان به شرکت در درس ايشان آيت الله مصباح مي‌گويد:«اولين چيزي که ما را جذب کرد؛ آن جاذبه معنوي و روحاني ايشان بود. ولي تدريجاً متوجه شديم که ايشان از لحاظ مقامات علمي و فقاهت هم در درجه بسيار عالي قرار دارد. اين بود که سعي کرديم خدمت ايشان درسي داشته باشيم تا وسيله‌اي باشد هم از معلومات ايشان بهره‌اي ببريم، و هم بهانه‌اي باشد که هر روز خدمت ايشان برسيم و از کمالات روحي و معنوي آقا بهره مند شويم. کتاب طهارت را در خدمت ايشان شروع کرديم، ابتدا در يکي از حجرات مدرسه فيضيه چند نفر از دوستان شرکت مي‌کردند، و بعد از گذشت يک سال، يکي دو سالي هم در حجره‌اي در مدرسه خان(مدرسه مرحوم آيت الله بروجردي) خدمت ايشان درس داشتيم. بعدها که ضعف مزاج ايشان بيشتر شد، از آن به بعد در منزل، خدمتشان مي‌رفتيم که يک دوره طهارت را خدمت ايشان خوانديم و بعد يک دوره هم مکاسب و خيارات را که تقريباً حدود پانزده سال ادامه پيدا کرد. ما در درس ايشان استفاده‌هايي مي‌برديم که در بسياري از درس‌ها کمتر يافت مي‌شد.»