پیامها و نکات برخی از آیات جزء دوازدهم قرآن کریم :
سوره هود آیه 9
(9) وَلَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسَنَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْنَهَا مِنْهُ إِنَّهُ لَیَوُسٌ کَفُورٌ
واگر به انسان از جانب خود نعمتی بچشانیم، سپس آن را از او بازپس گیریم، همانا او نومید و ناسپاس خواهد بود.
پیام ها:
1- کامیابی های انسان تنها در حدّ چشیدن است. (اذقنا الناس...)
2- نعمت های الهی، فضل و رحمت خداست، نه استحقاق ما. (اذقنا... رحمةً)
3- اگر مدّت کامیابی انسان طول کشید، مغرور نشویم. (اذقنا... ثمّ نزعناها) («ثمّ» نشانه ی مدّتی طولانی است)
4- دادن ها و گرفتن ها به دست اوست. (اذقنا... نزعناها)
5 - گرفتن رحمت از انسان، برای او سخت است. (نزعناها) («نَزع» کشیدن همراه با سختی است)
6- انسان کم ظرفیّت است و با از دست دادن نعمتی، از رحمت گسترده ی الهی مأیوس می شود. (ثمّ نزعناها ... انّه لیؤس)
7- ایمان ما به خداوند نباید وابسته به کامیابی ها وشیرینی های زندگی باشد. (نزعناها... انّه لیؤس)
8 - یأس از رحمت خداوند، مقدّمه ی کفر وناسپاسی است.**قرآن در، آیه ی 87 سوره یوسف می فرماید: (لاییأس من روح اللّه الاّ القوم الکافرون)*** (انّه لیؤسٌ کفور)
سوره هود آیه 10
(10) وَلَئِنْ أَذَقْنَهُ نَعْمَآءَ بَعْدَ ضَرَّآءَ مَسَّتْهُ لَیَقُولَنَّ ذَهَبَ السَّیِّئَاتُ عَنِّی إِنَّهُ لَفَرِحٌ فَخُورٌ
و اگر پس از سختی و محنتی که به انسان رسیده، نعمتی به او بچشانیم (چنان مغرور می شود که) می گوید: همانا گرفتاری ها از من دور شد (و دیگر به سراغم نخواهد آمد)، بی گمان او شادمان و فخرفروش است.
پیام ها:
1- انسان کم ظرفیّت است وبااندک نعمتی، فخرفروشی می کند.(اذقنا... لفرحٌ فخور)
2- قرآن دارای آهنگ موزون و موسیقی خاصّی است. («نعماء» هم آهنگ «ضرّاء» و «لیؤس کفور» هم وزن «لفرح فخور» است)
3- سختی ها و شادی ها زودگذرند. (اذقنا... مسّته)
4- فکر اینکه سختی ها دیگر به انسان روی نمی آورد، تصوّر باطلی است. (ذهب السیئات عنّی)
5 - کامیابی ها را نشانه ی محبوبیّت نزد خداوند ندانیم و نگوییم: دیگر گرفتار نخواهم شد! (ذهب السیئات عنّی)
6- تحلیل ها و بینش های غلط، سبب رفتار نادرست می شود. گمان می کند که هیچ بدی ندارد، (ذهب السیئات عنّی) لذا فخرفروشی می کند. (لفرح فخور)
7- شخصیّت بعضی انسان ها متزلزل و وابسته به حوادث بیرونی است، نه کمالات درونی. گاهی (یؤس کفور) و گاهی (فرحٌ فخور) است.
سوره هود آیه 11
(11) إِلَّاالَّذِینَ صَبَرُواْ وَعَمِلُواْ الصَّلِحَتِ أُوْلَئِکَ لَهُم مَّغْفِرَةٌ وَأَجْرٌ کَبِیرٌ
مگر کسانی که (در سایه ی ایمان واقعی،) اهل صبر وعمل صالح هستند، (نه با رفتن نعمت مأیوس و نه با آمدن آن فخرفروشی نمی کنند.) برای آنان مغفرت وپاداشی بزرگ خواهد بود.
نکته ها:
تمام مواردی که قرآن از عمل صالح سخن به میان آورده، در کنار ایمان است، (آمنوا و عملوا الصالحات ) جز در این آیه که می فرماید: (صبروا و عملوا الصالحات) که البتّه مراد از صابران در این آیه نیز همان مؤمنان واقعی است، لکن چون در برابر افراد کم ظرفیّت مطرح شده است، به جای «آمنوا» تعبیر به (صبروا) شده است.
صبر، تنها در برابر تلخی ها نیست، بلکه در رفاه و شادی نیز باید صبر کرد وگرنه سبب طغیان انسان خواهد شد. چنانکه بنی اسرائیل وقتی از تحت سلطه ی فرعون خارج شده و به رفاه و آزادی رسیدند، (جعلکم ملوکاً)**مائده، 20.*** طغیان کردند، به سراغ گوساله پرستی رفتند و در برابر نهی از منکر هارون، تا مرز پیامبر کشی پیش رفتند. (وکادوا یقتلوننی)**اعراف، 150.***
پیام ها:
1- صبر در برابر حوادثِ تلخ و شیرین زندگی، از بهترین مصادیق عمل صالح است. (صبروا و عملوا الصالحات)
2- مؤمن، نه یأس دارد ونه کفران وتفاخر، بلکه نشکن ومقاوم است. (صبروا)
3- عمل صالح، سبب پایدار شدن صبر است. (صبروا و عملوا الصالحات)
4- صبر و پایداری وسیله ی آمرزش گناهان است. (الذین صبروا ... لهم مغفرة)
5 - اگر بدانیم که چه پاداشی در انتظار ماست، صبر برای ما شیرین می شود. (الذین صبروا... لهم مغفرة و اجرٌ کبیر)
6- دفع خطر، مهم تر از جلب منفعت است. اوّل (مغفرة)، آنگاه (اجر کبیر)
سوره هود آیه 26
(26) أَن لَّا تَعْبُدُو اْ إِلَّا اللَّهَ إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکُمْ عَذَابَ یَوْمٍ أَلِیمٍ
(دعوت من این است) که جز خداوند را نپرستید، که همانا من از عذاب روزی دردناک بر شما می ترسم.
نکته ها:
حضرت نوح علیه السلام اوّلین پیامبر اولوالعزم است که علیه شرک و بت پرستی قیام کرد و چون نسل بشر پس از غرق شدن کفّار، همه از حضرت نوح است، لذا او را آدم دوّم یا پدر دوّم گفته اند و چون عمرش از همه ی پیامبران بیشتر بوده است، او را «شیخ الانبیا» خوانده اند.
شاید مراد از عذابی که حضرت نوح از نزول آن بر قومش می ترسید، قهر الهی در همین دنیا باشد. چنانکه در چند آیه ی بعد می خوانیم که کفّار به نوح می گفتند: (فأتنا بما تعدنا ان کنت من الصادقین)
پیام ها:
1- حوزه ی تبلیغ پیامبران، در مرحله اوّل قوم خودشان است. (ارسلنا... الی قومه)
2- هشدار انبیا، به نفع مردم است. (انّی لکم نذیر)
3- انسان غافل، بیش از هر چیز به هشدار نیاز دارد. (انّی لکم نذیر)
4- پیام و تبلیغ باید روشن و روشنگر باشد. (نذیرٌ مبین)
5 - پیامبران هم هشدار می دهند، هم مصالح مردم را بیان می کنند.(نذیرٌ مبین)
6- هدف و وظیفه ی انبیا، بیان مسئله ی توحید است. (الاّ تعبدوا الاّ الله)
7- تاریخ شرک، به زمان حضرت نوح نیز بر می گردد.(لاتعبدوا الاّ الله)
8 - اصل پرستش و عبادت در هر انسانی وجود دارد، لکن پیامبران مسیر و جهت آن را معیّن می کنند. (لاتعبدوا الاّ الله)
9- انبیا، خیرخواه و دلسوز مردم بوده اند. (انّی اخاف علیکم)
10- وظیفه ی مبلّغ و مربّی، بیان خطرات و عواقب سوء شرک به خداوند است. (اخاف علیکم عذاب یوم الیم)
سیمای سوره ی یوسف
سوره یوسف از سوره های مکّی و دارای یکصد و یازده آیه است. نام حضرت یوسف، 27 مرتبه در قرآن آمده، که 25 مرتبه آن در همین سوره است. آیات این سوره به هم پیوسته و در چند بخش جذاب و فشرده، داستان زندگی یوسف را از کودکی تا رسیدن او به مقام خزانه داری کشور مصر، عفت و پاکدامنی او، خنثی شدن توطئه های مختلف علیه او و جلوه هایی از قدرت الهی را مطرح می کند.
داستان حضرت یوسف فقط در همین سوره از قرآن آمده، در حالیکه داستان پیامبران دیگر در سوره های متعدد نقل شده است.**داستان حضرت آدم و نوح هر کدام در دوازده سوره، داستان حضرت ابراهیم در هیجده سوره، داستان حضرت صالح در یازده سوره، داستان حضرت داوود در پنج سوره، داستان حضرت هود و سلیمان هر کدام در چهار سوره و داستان حضرت عیسی و زکریا هر کدام در سه سوره ذکر شده است. تفسیر حدائق.***
داستان حضرت یوسف در تورات، سِفر پیدایش از فصل 37 تا 50 نیز نقل شده است، امّا در مقایسه با آنچه در قرآن آمده، به خوبی اصالت قرآن و تحریف تورات معلوم می گردد.
در میان آثار ادبی نیز داستان یوسف و زلیخا، برای خود جایگاهی برگزیده است که از آن جمله می توان منظومه یوسف و زلیخا، از نظامی گنجوی و یوسف و زلیخا منسوب به فردوسی را نام برد.
قرآن در داستان یوسف علیه السلام بیشتر به شخصیت خود او در گذر از کوران حوادث می پردازد، در حالیکه در داستان پیامبران دیگر، بیشتر به سرنوشت مخالفان و لجاجت و هلاکت آنان اشاره نموده است.
سوره یوسف آیه 3
(3) نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیْکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِمَآ أَوْحَیْنَآ إِلَیْکَ هَذَا الْقُرْءَانَ وَ إِن کُنتَ مِن قَبْلِهِ لَمِنَ الْغَفِلِینَ
ترجمه: ما با این قرآن که به تو وحی کردیم بهترین داستان را بر تو بازگو می کنیم، در حالی که تو پیش از آن، از بی خبران بودی.
نکته ها:
کلمه «قصص» هم به معنای داستان و هم به معنای نقل داستان است.
قصّه و داستان در تربیت انسان سهم بسزایی دارد. زیرا داستان، تجسم عینی زندگی یک اُمت و تجربه عملی یک ملّت است. تاریخ آئینه ی ملّت هاست و هر چه با تاریخ و سرگذشت پیشینیان آشنا باشیم، گویا به اندازه عمر آن مردم زندگی کرده ایم. حضرت علی علیه السلام در نامه سی ویکم نهج البلاغه خطاب به فرزندش امام حسن مجتبی علیه السلام جمله ای دارند به این مضمون که فرزندم؛ من در سرگذشت گذشتگان چنان مطالعه کرده ام و به آنها آگاهم، که گویا با آنان زیسته ام و به اندازه ی آنها عمر کرده ام.
شاید یکی از دلایل اثرگذاری قصّه و داستان بر روی انسان، تمایل قلبی او به داستان باشد. معمولاً کتاب های تاریخی و آثار داستانی در طول تاریخ فرهنگ بشری رونق خاصی داشته و قابل فهم و درک برای اکثر مردم بوده است، در حالی که مباحث استدلالی و عقلانی را گروه اندکی پیگیری می کرده اند.
قرآن، داستان حضرت یوسف را به عنوان (احسن القصص) نام می برد. ولی در روایات به کل قرآن «احسن القصص» اطلاق شده است و البته منافاتی ندارد که در میان تمام کتب آسمانی، تمام قرآن «احسن القصص» باشد و در میان سوره های قرآن، این سوره «احسن القصص» باشد.**تفسیر کنزالدقائق.***
تفاوت داستان های قرآن با سایر داستان ها:
1- قصّه گو خداوند است. (نحن نقص)
2- هدفدار است. (نقص علیک من ابناء الرّسل ما نثبت به فؤادک)**هود، 120.***
3- حق است نه خیال. (نقصّ علیک نبأهم بالحق)**کهف، 13.***
4- بر اساس علم است نه گمان. (فلنقصنّ علیهم بعلمٍ)**اعراف، 7.***
5- وسیله تفکر است نه تخدیر. (فاقصص القصص لعلهم یتفکّرون)**اعراف، 176.***
6- وسیله عبرت است نه تفریح و سرگرمی. (لقد کان فی قصصهم عبرة)**یوسف، 111.***
داستان حضرت یوسف (احسن القصص) است، زیرا:
1- معتبرترین داستان هاست. (بما اوحینا)
2- در این داستان، جهاد با نفس که بزرگترین جهاد است، مطرح می شود.
3- قهرمان داستان، نوجوانی است که تمام کمالات انسانی را در خود دارد. (صبر و ایمان، تقوی، عفاف، امانت، حکمت، عفو و احسان)
4- تمام چهره های داستان خوش عاقبت می شوند. مثلا یوسف به حکومت می رسد، برادران توبه می کنند، پدر بینایی خود را بدست می آورد، کشور قحطی زده نجات می یابد و دلتنگی ها و حسادت ها به وصال و محبت تبدیل می شود.
5- در این داستان مجموعه ای از اضداد در کنار هم طرح شده اند: فراق و وصال، غم و شادی، قحطی و پرمحصولی، وفاداری و جفاکاری، مالک و مملوک، چاه و کاخ، فقر و غنا، بردگی و سلطنت، کوری و بینایی، پاکدامنی و اتهام ناروا بستن.
نه فقط داستان های الهی، بلکه تمام کارهای خداوند «اَحسن» است زیرا:
بهترین آفریدگار است. (احسن الخالقین)**مؤمنون، 4.***
بهترین کتاب را دارد. (انزل احسن الحدیث)**زمر، 23.***
بهترین صورت گر است. (فاحسن صورکم)**غافر، 64.***
بهترین دین را دارد. (و من احسن دیناً ممّن اسلم وجهه لله)**نساء، 125.***
بهترین پاداش را می دهد. (لیجزیهم اللَّه احسن ما عملوا)**نور، 38.***
و در برابر آن بهترین ها، خداوند بهترین عمل را از انسان خواسته است. (لیبلوکم ایّکم احسن عملاً)**هود، 7.***
غفلت در قرآن به سه معنی مطرح شده است:
الف: غفلت بد، نظیر آیه ی (انّ کثیراً من الناس عن آیاتنا لغافلون)**یونس، 92. ***همانا بسیاری مردم از آیات ما به شدت غافلند.
ب: غفلت خوب، نظیر آیه ی (الذین یرمون المحصنات الغافلات المؤمنات لعنوا فی الدنیا و الآخرة)**نور، 23.*** کسانی که بر زنان پاکدامن و بی خبر از فحشا تهمت زنا می زنند در دنیا و آخرت لعنت شده اند.
ج: غفلتِ طبیعی به معنای بی اطلاعی، نظیر همین آیه ی مورد بحث (و ان کنت من قبله لمن الغافلین)
پیام ها:
1- در داستان های قرآن، قصّه گو خداوند است. (نحن نقصّ)
2- برای الگو دادن به دیگران، بهترین ها را انتخاب ومعرفی کنیم.(احسن..)
3- قرآن احسن الحدیث وسوره ی یوسف احسن القصص است. (احسن القصص)
4- بهترین داستان، آن است که بر اساس وحی باشد. (احسن القصص بما اوحینا)
5- قرآن بازگوکننده ی داستان ها، با بهترین وزیباترین بیان است.(احسن القصص)
6- پیامبر امّی قبل از نزول وحی نسبت به تاریخِ گذشته، بی خبر و ناآشنا بود. (...لمن الغافلین)
درس دوازدهم از جزء دوازدهم:
«نقش نماز در نابودی گناه»
و أقم الصلوه طرفی النهار و زلفا من الیل ان الحسنت یذهبن السیئات ذلک ذکری للذکرین.
«سوره هود، آیه 114»
معنی آیه:
و نماز را در دو طرف روز (اول و آخر) و اوایل شب به پا دار (زیرا) به درستی که کارهای نیکو (همچون نماز) بدی ها را محو می کند. این (فرمان) تذکری است برای اهل ذکر.
پیام ها و نکته ها:
1- نماز را باید با شرایط و آداب کامل بجای آورد در کلمه اقامه معنای کمال و تمام نهفته است.
2- نماز قوت قلب مومنان است چون در آیات گذشته فرمان استقامت و عدم اعتماد به ظالمان مطرح شد واین امورنیاز به روحیه بالا دارد لذا دراین آیه خداوند امر به تقویت روح با اهرم نماز می فرماید.
3- اعمال انسان در یکدیگر تأثیر دارند.
4- همه افراد از تذکرات الهی بهره مند نمی شوند.
5- در روایات مراد از دو طرف روز صبح و مغرب و مراد از اوایل شب نماز عشاء بیان شده است البته این آیه در مقام بیان تمام نمازهای روزانه نیست.
امیدبخش ترین آیه قرآن:
حضرت علی (ع) بر جمعی وارد شده و از آنها سئوال فرمودند: آیا می دانید امیدبخش ترین آیه قرآن کدام است؟
هر کس به فراخور حال خویش آیه ای را عنوان کرد بعضی ها گفتند آیه «ان الله لایغفر ان یشرک به و یغفر مادون ذلک» یعنی خداوند جز شرکت گناهان دیگر را می بخشد. (نساء آیه 48)
بعضی ها گفتند آیه «ومن یعمل سوء یظلم نفسه ثم یستغفر الله یجد الله غفوراً رحیما» یعنی هر کس خلافکار و ظالم باشد ولی استغفار کند خداوند را بخشنده و مهربان خواهد یافت. (نساء آیه 110)
بعضی ها گفتند آیه «قل یا عبادی الذین اسرفوا علی انفسهم لاتقنطوا من رحمه الله ان الله یغفر الذنوب جمیعاً» یعنی ای بندگان من که در حق خود اسراف کرده اید از رحمت خدا مأیوس نشوید زیرا او همه گناهان را می بخشد. (زمر 53)
بعضی ها گفتند آیه «والذین اذا فعلو فاحشه او ظلموا انفسهم ذکرو الله فاستغفرو الذنوبهم و من یغفر الذنوب الا الله» یعنی: کسانی که اگر کار زشتی انجام دادند و به خودشان ظلم کردند یاد خدا می کنند وبرای گناهان خویش استغفار می نمایند و کیست جز خداوند که گناهان را ببخشد.(آل عمران- 134)
بعد از اینکه حضرت نظرات را شنید فرمود از حبیب خودم رسول خدا (ص) شنیدم که فرمود امیدبخش ترین آیه قرآن آیه «اقم الصلوه» (آیه مورد بحث) می باشد.
سپس پیامبر (ص) فرمودند یا علی: سوگند به خداوندی که مرا بشیر و نذیر به سوی مردم مبعوث کرد وقتی که انسان برای وضو بگیرد گناهانش ریخته می شود و زمانی که رو به قبله کند پاک می شود یا علی مثال اقامه کننده نمازهای روزانه مثل کسی است که هر روز پنج مرتبه در نهر آبی جلوی منزل اوست خود را شستشو کند.