مهربانی با خانواده رفت و آمد با خویشاوندان که در اصطلاح صله رحم نیز تعبیر می شود، یکی از نمودهای مهرورزی به شمار می رود که امامان معصوم (ع) همواره بر این مساله تأکید کردند و عواقب ترک آن را متذکر شده اند. صله رحم مرگ را به تأخیر انداخته و موجبات محبت را در میان خانواده افزایش می دهد. امام رضا(ع) در این باره فرموده اند: «شخصی که دوست دارد عمری بلند و روزیی فراوان داشته باشد، صله رحم به جای آورد.»(۳) یاسر خادم قمی در شمار راویان برجسته اهل بیت(ع) جای دارد، بویژه که وی یکی از راویان و گزارشگران اصلی زندگی حضرت رضا(ع) است در این باره نقل می کند: هنگامی که میان ما و شهر طوس هفت منزل باقی مانده بود، ابوالحسن (امام رضا) بیمار شد. چون به طوس رسیدیم بیماری او شدت یافت. چون آخرین روز زندگی او فرارسید، خیلی ضعیف شده بود. چون نماز ظهر گزارد به من گفت: «ای یاسر، بچه ها چیزی نخوردند؟ گفتم: ای آقای من! با این حالی که شما دارید چه کسی میل غذا خوردن دارد؟ امام برخاست و نشست و گفت: «سفره را حاضر کنید.» و هیچ یک از خدم و حشم نماند، مگر اینکه آنان را بر سر سفره نشیند و به احوالپرسی یکایک آنان پرداخت و چون غذا خوردند، گفت: برای زنان خوراک بفرستید و چنین کردند و چون از خوردن فارغ شدند از هوش رفت… (۴)

مهربانی با دوستان رأفت و مهربانی حضرت امام رضا(ع) به دوستان و همسایگان نیز آنچنان زیاد بوده که روایات متعددی در این خصوص نقل شده است. موسی بن سیار یکی دیگر از صحابی نزدیک امام هشتم(ع) روایت کرد: در محضر امام رضا (ع) بودم که ناگاه صدای شیون به گوش رسید. بی درنگ امام به همان سمت رفت. در آن جا جنازه ای یافت که بستگان در کنار آن شیون می کردند. آن حضرت مانند مادری که فرزند خویش را در آغوش می گیرد، آن جنازه را در بغل گرفت و سپس فرمود: «هر شخصی که جنازه دوستی از دوستان ما را تشییع کند، آن چنان از گناهانش بیرون می شود که گویا تازه از مادر تولد یافته است. سپس حضرت در تشییع جنازه او شرکت کردند. 🏕 (شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج. ۲، ص. ۳۳۸)

مهربانی با فقرا از منظر امام رضا (ع) هیچ عملی دوست داشتنی تر از مهربانی کردن به مردم و همدردی با فقرا نبود. این ویژگی بزرگ اخلاقی در زیارت ایشان چنین مطرح شده است: سلام و درود بر چاره ساز و فریادرس بیچارگان و سلام بر آن که سرزمین خراسان به برکت وجودش، خراسان شده است.» نمونه های بسیاری از سخاوت و بخشندگی ایشان و مهربانی نسبت به فقرا در منابع ذکر شده است، برای نمونه هنگامی که امام رضا (ع) در خراسان بود، آنچه داشت به فقیران اعطا می کرد که نوشته‌ اند در روز عرفه بوده است. امام آن چنان بخششی داشت که فضل بن سهل از نزدیکان امام به او ایراد گرفت و گفت: این کار شما ضرر است. امام در پاسخ فضل فرمود: هنگامی که چیزی را برای پاداش و سخاوت دادید، آن را از بین نبرید و بخشش، ضرر نیست، بلکه یک سود است. انفاقی که برای خشنودی و رضای خدا صورت می‌گیرد، زیان بار نیست، بلکه هزینه ای که برای اعمال غیرمشروع صرف می‌شود، زیان بار است، مانند پادشاهان و وزرایی که مقداری هزینه برای خوانندگان و بازیگران مصرف می ‌کنند.

مهربانی با بردگان‌ مهربانی نسبت به بردگان و رهایی و آزاد ساختن آن ها یکی دیگر از جلوه های ویژه مهربانی و مهرورزی امام رضا(ع)، بود. روایت شده است که ایشان هزار بنده را آزاد ساخت. عبداللّه ابن صلت از نزدیکان امام مهربانی نقل می کند: یکی از مردم بلخ به او گفته است: به هنگام سفر با امام رضا (ع) به خراسان، من هم در طول سفر با او بودم. روزی به هنگام غذا خوردن، همه غلامان سفید و سیاه را احضار کرد و آنها دور او جمع شدند. من از آن حضرت پرسیدم: فدایت شوم، می‌خواهی غذایت را از این بردگان جدا کنم؟ امام مرا سرزنش کرد و فرمود: پروردگار تبارک و تعالی یکی است، مادر همه یکی است و پاداش بر اساس عمل است. مسلّما این گونه رفتار نزد ائمّه اهل بیت (ع) به منظور از بین بردن تفاوت رنگ و نژاد در میان مردم بوده و نیز عمل امام رضا (ع) در مسجد نشان دهنده عدم تبعیض است و اینکه هیچ کس بر دیگری برتری ندارد مگر اینکه تقوا پیشه کند و نسبت به دیگران عمل نیکو انجام دهد.

مهرورزی با غیرمسلمانان در مرام و مسلک امام رضا (ع)، برخورد مسلمانان با غیرمسلمانان باید مبتنی بر اخلاق انسانی، احترام و مهرورزی، مدارا و تسامح دینی، آزادی فکر و بیان، مخاطب شناسی و آشنایی با زبان و متون مقدس دیگر ادیان و همزیستی مسالمت آمیز باشد. چنان که در شعری که به ایشان منسوب است فرمودند: بسا دشمن پر کینه‌ای که با او صلح و سازش کردم و بر وی غالب آمدم. پس او را زیر بار عفو و بخشش برده و بزرگوار نموده‌ام. و هر شخصی که بدی ها و اعمال زشت دشمن خویش را با احسان و نیکی از خود دفع نکند به روش بزرگواران و برتران عمل نکرده است. و برای از بین بردن کینه‌های قدیمی هیچ چیز را از دوستی و مؤدت و مهربانی با شتاب، بهتر و سریع تر نیافتم. بنابراین امام رضا (ع) در برخورد با مخالفان نیز از روش هایی شایسته بهره می گرفت که یکی از آن ها، احترام و بزرگ داشت فرد بود. ایشان در مناظرات، ادب را در نهایت حد خویش رعایت می کرد و از سرافکندگی دیگران و ناکامی آن ها در پاسخ دادن به سوالات، اظهار مسرت نمی کرد و بعد از اینکه می دید، خصم به زانو درآمده و سکوت کرده یا تقاضا می کرد که از دیگری سوال شود، او را تحقیر نمی کرد.

یاری نیازمندان یکی از ویژگی های مهم اخلاقی اجتماعی پیشوایان ما، همسانی با محرومان است. با آن که امام رضا(علیه السلام) مقام ولایت عهدی داشتند، در این باره به شیوه پدرانش عمل می کرد. آن حضرت در ضرورت رفتار انسانی با بینوایان فرمودند: «کسی که با مسلمانی تهیدست روبه رو شود و همانند سلامی که به ثروتمند می دهد به او سلام ندهد، در قیامت خدا را نسبت به خود، خشمگین خواهد یافت.» درباره اخلاق اجتماعی امام رضا(علیه السلام) و در رابطه با نوع رفتار ایشان با محرومان آن حضرت به عنوان الگویی کامل برای امت خود محسوب می شد. در این باره به دو نمونه از رفتارهای کریمانه حضرت اشاره می شود: الف) «در مسیر هجرت به مرو، در مناطق فقیرنشین منزل می کرد و به خانه های نیازمندان وارد می شد و به پرس و جو می پرداخت و در صورت امکان به مشکلات آنان رسیدگی می کرد.» ب) «بدهی بدهکاران را می پرداخت» یا «بدهی آنان را ضمانت می کرد تا طلبکاران نتوانند بر آنان سخت گیرند». نیز فرمودند: «کسی که به برادر خویش در راه خدا بهره ای رساند برای خود خانه ای در بهشت ساخته است.»

تبسم با مردم مهر و محبت مردم در دل امام رضا(علیه السلام) به عنوان ولی خدا نهادینه بود تا جایی که همواره تلاش می کرد در کنار آنان باشد. به همین سبب مردم را با لبخند، مهربانی و محبت می پذیرفت و همیشه در ملاقات ها با تبسم و لبخند با مردم برخورد می کرد، و بدین گونه به مردم روحیه می داد و آنها را به خودش نزدیک می کرد. و این سبب می شد مردم احساس نزدیکی کنند و خواسته های خودشان را با امام در میان گذارند، از این رو نقل شده است که می فرمودند: «هر کس در حال تواضع به خداوند در چهره برادر مؤمنش لبخند زند، خداوند او را وارد بهشت می گرداند.»

ایجاد اشتیاق و تمایل در دیگران امام رضا(علیه السلام) با توجه به سطح درک و فهم مردم و نیز نیازها و علایق و گرایش های آنها سخن می گفت و در حقیقت با در نظر گرفتن سطح درک و فهم و دانش آنان به نوعی ایجاد هم سطحی و همسانی بین خود و مردم می کرد و با این عمل در حقیقت ایجاد یک رابطه دوستانه همراه با اشتیاق و تمایل مجدد به دیدار را فراهم می کرد؛ به گونه ای که یاسر خادم می گوید: «حضرت بسادگی با مردم ارتباط برقرار می کرد و راه دوستی را با آنان باز و هموار می نمود؛ به نحوی که همه با امام رضا علیه السلام انس می گرفتند.» 6

رفتار با زیردستان امام رضا دوستدار مردم و بویژه زیردستانش بود، و در این باره حتی دوست نداشت کسی به خاطر احترام به وی، دست از غذایش بکشد. در این باره یاسر، خادم امام می گوید: امام به ما فرمودند: «اگر من بالای سر شما ایستادم، و شما در حال غذا خوردن بودید، بلند نشوید، تا این که از غذا خوردن فارغ گردید. گاهی حضرت یکی از ما را برای انجام کاری صدا می زد، وقتی گفته می شد مشغول غذا خوردن است، می فرمود: بگذارید غذایش را بخورد و بعد برخیزد.»