فصل (7) وقايع شب عاشورا نخستين گزارش مستند از نهضت عاشورا ،ص:137 اتمام حجت سيد الشهداء عليه السّلام با ياران‏ علىّ بن حسين [عليه السّلام‏] مى‏فرمايد: بعد از اينكه عمر بن سعد برگشت، دم غروب بود كه حسين يارانش را جمع كرد، من مريض بودم خودم را نزديك حسين رساندم تا [سخنانش‏] بشنوم، شنيدم پدرم به يارانش مى‏گفت: ستايش مى‏كنم به بهترين ستايش خدايى را كه برتر و بلند مرتبه است و در راحتى و سختى او را سپاس مى‏گويم، خدايا تو را سپاس مى‏گويم از آنكه ما را با نبوت [فرستادن پيامبرت‏] گرامى داشته‏اى و قرآن را به ما آموختى و ما را در دين فقيه و دانا نموده‏اى و گوشها و چشمها و قلبها را براى ما قرار داده و ما را از مشركين قرار نداده‏اى. من يارانى برتر و بهتر از ياران خويش، و أهل بيتى نيكوكارتر و پرهيزكارتر از اهل بيت خود نمى‏شناسم، خداوند به همه شما جزاى خير عطا كند. آگاه باشيد، گمان مى‏كنم فردا روز [برخورد] ما با اين دشمنان است. آگاه باشيد، نظرم اينست كه شما همگى با آزادى برويد. از ناحيه من عهدى بر گردن شما نيست. شما را [تاريكى شب‏] [از ديد دشمن‏] مى‏پوشاند، آن را مركب خود قرار دهيد [و برويد]. هر مردى از شما دست يكى از مردان أهل بيتم را بگيرد، و در آباديها و شهرهايتان پراكنده شويد، تا اينكه خداوند گشايشى ايجاد كند. اين قوم [سپاه عمر بن سعد] مرا مى‏طلبند، و اگر به من دست يابند از تعقيب ديگران صرف نظر مى‏كنند.

عكس العمل بنى هاشم: [حضرت عباس و فرزندان عقيل‏] (1) [ابتدا] عباس بن على [عليه السّلام‏] سخن را آغاز كرد و گفت: چرا اين كار را بكنيم؟ آيا براى اينكه بعد از تو باقى بمانيم؟! خدا هرگز چنين روزى را نياورد! بعد برادران و فرزندان [حسين عليه السّلام‏] و فرزندان برادرش [حسن عليه السّلام‏] و دو پسر عبد الله بن جعفر [محمد و عبد الله‏] به همين نحو يا مانند آن سخن گفتند. آنگاه حسين عليه السّلام فرمود: اى فرزندان عقيل! كشته شدن مسلم برايتان كافيست، [شما ديگر نمانيد] برويد، من به شما اجازه داده‏ام! [فرزندان عقيل‏] گفتند: [اگر ما برويم‏] مردم چه خواهند گفت؟ مى‏گويند ما بزرگ و آقايمان و فرزندان عمويمان، آن هم [فرزندان‏] بهترين عموهايمان را رها كرده‏ايم، در حالى كه [حتى‏] يك تير هم به دفاع از آنها پرتاب نكرده و يك نيزه در كنارشان نيفكنده و يك شمشير هم براى حمايت از آنان فرود نياورده‏ايم، [اصلًا] ندانسته‏ايم چه كرده‏اند [و چه شده‏اند] نه بخدا قسم چنين نخواهيم كرد! و جان‏ها و اموال خاندانمان را فدايت خواهيم نمود. و در كنار شما خواهيم جنگيد تا به جايگاه ورود شما وارد شويم! خدا زندگى بعد از شما را زشت و كريه گرداند!

مناجات سيد الشهداء عليه السّلام در صبح عاشورا (2) وقتى لشكر عمر سعد صبحگاه سراغ حسين [عليه السّلام‏] آمدند، حسين عليه السّلام دو دست خويش را بلند كرد و عرض نمود: «خدايا! تو در هر سختى و اندوهى مورد اطمينان من و در هر گرفتارى اميدم هستى، و در هر مسئله‏اى كه برايم رخ مى‏دهد اطمينان‏بخش و مدد كارم مى‏باشى، چه غم ها كه بواسطه آن دلها به ضعف مى‏گراييد و چاره‏اش به كاستى مى‏رفت، و در آن دوست [مرا] رها مى‏كرد و دشمن از آن مسرور مى‏شد [ولى هنگامى كه آن را نزد تو مى‏آوردم و از آن بدرگاهت شكوه مى‏كردم و چاره‏اش را از غير تو نمى‏جستم، آن را مى‏گشودى و مى‏زدودى، تو ولىّ هر نعمت و صاحب هر نيكى و غايت هر خواسته‏اى.» ]

پاسخ ابى عبد الله عليه السّلام به جسارت شمر [ضحاك بن عبد الله مشرقىّ همدانى مى‏گويد:] هنگامى كه [سپاه كوفه‏] به طرف ما آمدند و نگاهشان به آتشى كه در نى و هيزم شعله‏ور بود افتاد- [آتشى‏] كه ما براى اينكه آنها از پشت به ما حمله نكنند برافروخته بوديم- مردى از آنها با تجهيزات كامل در حالى كه [اسبش‏] را مى‏راند به سوى ما آمد، بى‏آنكه سخنى با ما بگويد از كنار خيمه‏هاى ما گذر كرد و به خيمه‏هايمان نگريست؛ ولى چيزى جز هيزمى كه آتش در آن شعله مى‏كشيد مشاهده نكرد، از اين رو برگشت و با صداى بلند گفت: اى حسين! عجله كرده‏اى پيش از آتش روز قيامت آتش دنيا را برگزيده‏اى! حسين [عليه السّلام‏] فرمود: اين كيست؟ گويا شمر بن ذى الجوشن است؟! گفتند: بله خدا سلامتت بدارد، خودش است. [حسين عليه السّلام‏] فرمود: اى پسر زن بزچران! تو سزاوار سرخ شدن در آتش هستى! [در اين ميان‏] مسلم بن عوسجه گفت: اى پسر رسول خدا! فدايت شوم، با تير او را نزنم؟ مى‏توانم او را بزنم، تيرم به خطا نمى‏رود، آن فاسق از بزرگترين زورگويان است. حسين [عليه السّلام‏] فرمود: تير نزن، من دوست ندارم آغازگر [جنگ‏] باشم‏

توبه حرّ بن يزيد رياحى ‏ وقتى عمر بن سعد [قصد] حمله كرد، حرّ بن يزيد به او گفت: خدا سلامتت بدارد! مى‏خواهى با اين مرد بجنگى؟ [عمر] گفت: و الله جنگى كه اقلّش اين باشد كه سرها جدا گرديده، دست‏ها بيفتند! [حرّ] گفت: آيا هيچ‏يك از پيشنهادهايى كه [حسين عليه السّلام‏] عرضه كرده شما را راضى نمى‏كند؟ عمر بن سعد گفت: چرا و الله اگر كار به دست من بود مى‏پذيرفتم، ولى أمير تو [عبيد الله‏] نپذيرفت. [بعد از اين گفتگو] [حرّ] به گوشه‏اى از لشكر رفت، مردى از قومش هم با او بود كه قرّة بن قيس نام داشت. [حرّ] گفت: اى قرّة! آيا امروز اسبت را آب داده‏اى؟ [قرة] گفت: نه، [حرّ] گفت: آيا مى‏خواهى سيرابش كنى؟ [قرّة] مى‏گويد: و الله گمان كردم او قصد دارد [از لشكر] دور شود و در جنگ شركت نكند، ولى نمى‏خواهد من [اين صحنه‏] را مشاهده كرده و بر عليه او به بالا گزارش بدهم، [من در جواب سؤالش‏] به او گفتم: [نه‏] آبش نداده‏ام، مى‏روم تا آبش بدهم. در نتيجه از كنار او جدا شدم، ولى بخدا قسم اگر او بمن مى‏گفت چه قصدى دارد با وى نزد حسين [عليه السّلام‏] مى‏رفتم. [حرّ] اندك اندك به حسين [عليه السّلام‏] نزديك مى‏شد. مردى از قوم حرّ كه مهاجر بن أوس نام داشت به وى گفت: پسر يزيد! چه قصدى دارى؟ آيا مى‏خواهى حمله بكنى؟ [حرّ] ساكت ماند و حالتى شبيه به تب و لرز بر او عارض شد. [مهاجر] گفت: پسر يزيد! و الله حالت تو [آدم‏] را به شك مى‏اندازد. بخدا هرگز تو را در جايى با اين وضعى كه الآن مى‏بينم مشاهده نكرده‏ام، آيا مى‏خواهى حمله بكنى؟ اگر به من گفته مى‏شد شجاعترين مرد أهالى كوفه كيست از شما تجاوز نكرده‏ [ديگرى را معرفى نمى‏كردم‏]، حالا اين چه حالى است كه در شما مى‏بينم!؟ (1) [حرّ] گفت: به خدا قسم من خودم را بين بهشت و جهنم مخيّر مى‏بينم! و الله چيزى را بجاى بهشت بر نمى‏گزينم و لو اينكه قطعه‏قطعه گرديده و آتش زده شوم! سپس به اسبش لگدى زد و به حسين [عليه السّلام‏] ملحق شد و به [آن حضرت‏] گفت: اى پسر رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلم! من همان مصاحبى هستم كه مانع از بازگشت‏تان شده‏ام و در راه، شما را همراهى كرده زير نظر گرفته‏ام و [سرانجام‏] در اين مكان شما را وادار به توقف كرده‏ام. قسم به خدايى كه هيچ معبودى غير از او نيست هرگز گمان نمى‏كردم اين قوم [يعنى سپاه عمر سعد پيشنهادى‏] را كه به آنان ارائه مى‏دهى رد كرده و بدان ترتيب اثر نخواهند داد. با خودم گفتم: باكى نيست در پاره‏اى از امور از اينها [سپاه عبيد الله‏] اطاعت مى‏كنم، تا تصور نكنند من از فرمان آنان سرپيچى كرده‏ام، بعد آنها پيشنهادهايى را كه حسين بدان‏ها ارائه مى‏دهد مى‏پذيرند. بخدا اگر گمان مى‏كردم آنها پيشنهادهاى شما را نمى‏پذيرند چنين كارى را مرتكب نمى‏شده‏ام، [در بين راه مانع بازگشت شما نمى‏شدم و دست از تعقيبتان مى‏كشيدم و شما را در اينجا وادار به توقف نمى‏كردم.] اكنون در حالى كه به خاطر عمل خويش از درگاه پروردگار آمرزش مى‏طلبم و مى‏خواهم با جانم شما را يارى كنم تا پيش رويتان بميرم، نزد شما آمده‏ام، آيا اين را به عنوان توبه‏ام مى‏پذيرى؟! [امام عليه السّلام‏] فرمود: بله، خدا توبه‏ات را بپذيرد و تو را ببخشد، نام تو چيست؟ [حرّ] گفت: من حرّ بن يزيد هستم! فرمود: همانگونه كه مادرت تو را ناميده تو آزاده‏اى، به اميد خدا در دنيا و آخرت آزاده باشى [از اسب‏] پائين بيا. [حرّ] گفت: سواره‏ام برايتان بهتر از پياده‏ام مى‏باشد، ساعتى بر روى اسب با آنها مى‏جنگم و آخر كار [بالاخره‏] فرود مى‏آيم! حسين [عليه السّلام‏] فرمود: آنچه به نظرت مى‏رسد انجام بده. .

خطبه حرّ بن يزيد رياحى‏ حرّ پس از كسب اجازه از امام عليه السّلام روبروى ياران خودش [يعنى آن هزار نفرى كه در لشكر عمر بن سعد تحت فرمانش بودند] رفت و گفت: آى قوم! آيا هيچ‏يك از پيشنهادهايى را كه حسين به شما ارائه داده است نمى‏پذيريد؟ تا خداوند شما را از ابتلاء به جنگ و قتال با او مصون بدارد! [مردم‏] گفتند: اين امير [ما]، عمر بن سعد است با او صحبت كن. لذا سخنانى شبيه به آنچه سابقاً به عمر بن سعد و ياران تحت فرمانش گفته بود [بار ديگر] به عمر بن سعد گفت. عمر [بن سعد] گفت: من تلاش و كوشش خود را كرده‏ام، اگر راهى براى پذيرش پيشنهاد [حسين‏] مى‏يافتم مى‏داده‏ام. [حرّ] گفت: آى اهل كوفه! مرگ بر مادران شما! كه [حسين‏] را دعوت كرده ولى وقتى نزدتان آمد او را تسليم دشمن نموده‏ايد! گمان مى‏كرديد جانتان را فداى او خواهيد كرد! ولى بعد روبرويش ايستاديد تا او را بكشيد! به جانش چنگ زده گلويش را گرفته، از هر سو او را احاطه كرده‏ايد. نگذاشتيد در سرزمين پهناور خدا به جايى برود و با اهل بيتش در أمان بماند، او همچون اسيرى در دست‏هاى شما قرار گرفته است! نه قادر است نفعى به خود برساند و نه ضررى را از خويش دور كند. او و بچه‏ها و زنان و يارانش را از [آشاميدن‏] آب فراتى كه يهود و مجوس و نصرانى آن‏ را مى‏نوشند و خوكها و سگهاى عراق در آن تمرغ مى‏كنند، منع كرده‏ايد. (( (1) تمرّغ يعنى بردن آب در دهان و بيرون پاشيدن آن.)) اينك تشنگى آنها را از پاى در آورده است، بعد از محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلم با ذرّيّه‏اش چه بدرفتار كرده‏ايد! اگر توبه نكنيد و دست از كارى كه در اين روز و ساعت انجام مى‏دهيد برنداريد، خدا به روز تشنگى سيرابتان نخواهد كرد. در اين هنگام مردى از آنان به حرّ حمله برد و تيرى به سويش پرتاب كرد [و حرّ سخنانش را قطع كرد آنگاه‏] نزد حسين عليه السّلام بازگشت و جلوى آن حضرت ايستاد.

آغاز جنگ‏ عمر بن سعد به طرف [اصحاب حسين عليه السّلام‏] حمله كرد، صدا زد آى ذويد! پرچمت را نزديك بياور، [ذويد پرچم‏] را نزديك آورد عمر سعد تيرش را در ميان كمانش نهاد و پرتاب كرد گفت: شهادت بدهيد كه من اولين كسى هستم كه تير پرتاب كردم . «وقتى عمر بن سعد نزديك آمد و تير انداخت مردم تيراندازى را شروع كردند. [بعد] يسار، غلام زياد بن أبى سفيان و سالم، غلام عبيد الله بن زياد، جلو آمدند، گفتند: چه كسى حاضر است مبارزه كند؟ يكى از شما به جنگ با ما بيايد. [ابتدا] حبيب بن مظاهر و برير بن حضير، جهيدند، حسين [عليه السّلام‏] به آنها فرمود: بنشينيد. [بعد] عبد الله بن عمير كلبى برخاست و گفت: أبا عبد الله- خدا رحمتت كند- به من اجازه بده تا به سراغ آن دو بروم. حسين [عليه السّلام‏] او را فردى بلند قد، با دستهايى نيرومند و چهار شانه يافت لذا فرمود: گمان مى‏كنم او بسيارى از اقرانش را خواهد كشت! [و رو به او كرده، گفت‏] اگر مى‏خواهى برو، لذا عبد الله بن عمير به سوى آن دو رفت. آنها به [عبد الله‏] گفتند: تو كيستى؟ [كلبى‏] نسب خودش را به آن دو نفر گفت. گفتند: ما تو را نمى‏شناسيم، بايد زهير بن قين يا حبيب بن مظاهر يا برير بن حضير [به جنگ‏] ما بيايند! پيش از سالم [غلام عبيد الله بن زياد]، يسار [غلام زياد] آماده [جنگ شده بود،] كلبى به [يسار] گفت: آى زنازاده! گويا ابا دارى از اينكه با هر كسى مبارزه كنى؟ [بدان‏] هر كس با تو مبارزه كند بهتر از توست! سپس به طرفش حمله برد و با شمشيرش به او ضربه‏اى زد به طورى كه بى‏حال شد. [وقتى كه او] مشغول [حمله به يسار] بود و با شمشيرش او را مى‏زد ناگهان سالم [غلام عبيد الله‏] به او حمله‏ور شد [ياران حسين عليه السّلام‏] فرياد كشيدند و به [كلبى‏] گفتند: آن برده شتابان به سوى تو مى‏آيد! ولى [كلبى‏] توجه نكرد تا اينكه [سالم‏] او را زد و ضربه زود به او اصابت كرد، كلبى دست چپش را محافظ خويش قرار داد لذا [ضربه سالم‏] انگشتان دست چپ او را قطع كرد، [بعد از اين‏] كلبى رو به [سالم‏] كرد و به او ضربه‏اى زده او را به قتل رسانيد. كلبى در حالى كه هر دو را كشته بود [به سوى ياران حسين عليه السّلام مى‏آمد] و اين رجز را مى‏خواند: اگر مرا نمى‏شناسيد من پسر كلب هستم، مرا همين افتخار بس است كه خانواده‏ام از بنى عليم مى‏باشند! من مردى قوى و نيرومندم و در مصائب [جنگ‏] ناتوان نمى‏شوم. [در اين هنگام رو به همسرش كرده و گفت:] اى امّ وهب به تو تعهد مى‏سپارم كه با نيزه و شمشير در ميانشان بكوبم و پيش بروم. كوبيدن غلامى كه به پروردگارش مؤمن است! همسرش امّ وهب [كه شاهد صحنه بود] چوبه چادرى [يعنى عمود خيمه‏اى‏] را برداشت و به طرف شوهرش رفت و گفت: پدر و مادرم بفدايت! پيش روى اين پاكان، ذريّه محمد صلّى اللّه عليه و آله و سلم مبارزه كن. كلبى نزد [همسرش‏] آمد و او را به طرف زنان برگرداند، ولى [همسرش‏] دامنش را گرفته مى‏كشيد و مى‏گفت: من رهايت نمى‏كنم مگر اينكه با تو بميرم! [در اين هنگام‏] حسين [عليه السّلام‏] [امّ وهب‏] را صدا زد و فرمود: از اهل بيت جزاى خير نصيبت گردد كنار آنها بنشين، جنگ بر عهده زنها نيست. در نتيجه [امّ وهب به ناچار] نزد زنها برگشت‏

⛓ حمله اول‏ 🗡⚔️🛡🔪 عمرو بن حجّاج- فرمانده جناح راست [سپاه عمر بن سعد]- به طرف چپ [حسين عليه السّلام‏] يورش آورد، وقتى نزديك حسين [عليه السّلام‏] رسيد [ياران حسين عليه السّلام‏] به روى زانو نشستند و نيزه‏ها را به طرف [ياران عمرو] نشانه گرفتند، سوارانشان در برابر نيزه‏ها پيش نيامدند و خواستند كه برگردند، ولى [ياران حسين عليه السّلام‏] با تير آنها را زدند و برخى از مردانشان را به زمين انداخته و برخى ديگر را زخمى كردند.

🔪مباهله و شهادت برير یزيد بن معقل از لشكر عمر بن سعد، جلو آمد و گفت: آى برير بن حضير! مى‏بينى خدا با تو چه كرده است؟! [برير] گفت: و الله خدا برايم خير و براى تو شر پيش آورده است! [يزيد بن معقل‏] گفت : دروغ گفتى ، پيش از اين دروغگو نبودى ! آيا يادت مى‏آيد [زمانى را كه‏]- من و تو در [محلّه‏] بنى لوذان قدم مى‏زديم و تو مى‏گفتى: عثمان بن عفّان به نفس خويش ستم كرده و معاوية بن ابى سفيان گمراه و گمراه‏كننده است. و امام هدايتگر و بر حق، علىّ بن ابى طالب است؟! برير گفت: [قبول دارم‏] گواهى مى‏دهم اين ديدگاه و قول من است! يزيد بن معقل‏ گفت: من گواهى مى‏دهم كه تو جزو گمراهانى! برير بن حضير گفت: آيا موافقى با هم #مباهله كنيم و هر دو از خدا بخواهيم كه دروغگو را لعنت كند، و آنكه بر باطل است كشته شود؟ بعد مى‏آيم با تو مبارزه مى‏كنم! [تا ببينيم من دروغگو هستم يا شما] [يزيد بن معقل پذيرفت‏] هر دو [به ميدان‏] آمدند دستهايشان را به سوى خدا بلند كرده از او خواستند تا دروغگو را لعنت كند و آنكه بر حق است اهل باطل را به قتل برساند. بعد هر يك از آن دو روبروى ديگرى قرار گرفت و ضرباتى را رد و بدل كردند. يزيد بن معقل ضربه سبكى به برير بن حضير زد كه هيچ ضررى به برير نرسانيد، ولى برير بن حضير ضربه‏اى به يزيد زد كه كلاه‏خودش را شكافت و به مغزش رسيد و مثل كسى كه از جاى مرتفعى به زير مى‏افتد [به زمين‏] افتاد در حالى كه شمشير ابن حضير در سرش مانده بود [گويا اين صحنه همين الان اتفاق افتاده است گويا همين الآن‏] مى‏بينم كه برير شمشير فرو رفته در سر يزيد را تكان مى‏داد [تا از سرش بيرون بياورد.] رضىّ بن منقذ عبدى [از لشكر عمر بن سعد] [وقتى وضع خفّت بار يزيد بن معقل را ديد] به سوى [برير بن حضير] حمله برد، و با برير گلاويز شد، آنها ساعتى با يكديگر مبارزه كردند، آنگاه برير روى سينه رضىّ نشست! [در اين هنگام‏] رضىّ گفت: مددكاران و دفاع كنندگان [ما] كجا هستند؟ [در اين حال‏] كعب بن جابر ازدى با نيزه به برير حمله كرد و نيزه را در پشت [برير] فرو برد وقتى برير برخورد سر نيزه كعب را احساس كرد بر روى [بدن رضىّ بن منقذ عبدى‏] به زانو نشست و بينى‏اش را با دندان فشرده و گوشه‏اش را كند، كعب بن جابر با نيزه‏اش به برير زده و او را از روى [عبدى‏] به زمين افكند بطورى كه سر نيزه در پشت [برير] فرو رفته بود، سپس به سراغ [برير] آمد و با شمشيرش به او ضربه زد و او را كشت. [رحمت خدا بر او باد.] عمرو بن قرظه انصارى از نزد حسين عليه السّلام به ميدان آمده در حالى كه مى‏گفت: گروه انصار مى‏دانند كه من با ضربه شمشير خويش، ضربه جوانى كه از دشمن روى گردان نيست، از حريم خانواده خويش حمايت خواهم كرد، و در ركاب حسين جگرگوشه و خانواده‏ام [خواهم جنگيد]، [مبارزه كرد] و كشته شد [رحمت خدا بر او باد.] «2» ولى برادرش على [بن قرظة] با عمر بن سعد بود، فرياد زد؛ آى حسين! آى كذّاب فرزند كذّاب! برادرم را فريب دادى و به قتل رسانده‏اى؟! حسين [عليه السّلام‏] فرمود: خداوند برادرت را گمراه نكرده است، بلكه برادرت را هدايت و تو را گمراه نموده است! [على بن قرظه به امام عليه السّلام‏] گفت: خدا مرا بكشد اگر تو را به قتل نرسانم و يا [در جنگ با تو] كشته نشوم! آنگاه بر [امام عليه السّلام‏] حمله برد. [در اين هنگام‏] نافع بن هلال مرادى متعرضش شد و با نيزه او را زد بطورى كه وى را بر زمين افكند، ولى همراهانش او را حمل كرده [از ميدان بردند] و نجات دادند. «3» مردم بر هم مى‏تاختند و با يكديگر مى‏جنگيدند و حرّ بن يزيد رياحى به [سپاه عمر سعد] حمله مى‏كرد و به اين گفته تمثّل مى‏جست: [همچنان با گودى گلو و سينه اسبم به قلب لشكر مى‏زنم تا اينكه جامه‏اى خونين بر تن كنم‏] در حالى كه گوشها و پيشانى اسبش ضربت خورده، و خونش جارى شده بود، يزيد بن سفيان [تميمى مى‏گفت:] و الله اگر ببينم حرّ بن يزيد [به ميدان‏] آمده او را از پشت با نيزه مى‏زنم! حصين بن تميم [وقتى ديد حرّ به ميدان آمد به يزيد بن سفيان‏] گفت: اين هم حرّ بن يزيدى كه انتظارش را مى‏كشيدى! [يزيد بن سفيان‏] گفت: بله، بعد به طرف [حرّ] رفت و گفت: اى حرّ بن يزيد! آيا مى‏خواهى مبارزه كنى؟! [حرّ] گفت: بله مى‏خواهم، بعد در مقابلش قرار گرفت، گويا جان [يزيد بن سفيان‏] در دست حرّ قرار گرفته بود. حرّ بدون درنگ به طرفش آمده او را كشت. «1» نافع بن هلال مرادى جملى در حال جنگ مى‏گفت: من جملى هستم من بر دين على [عليه السّلام‏] هستم.

مردى كه مزاحم بن حريث خوانده مى‏شد به طرف او آمد گفت: من بر دين عثمان هستم! [نافع‏] گفت: تو بر دين شيطان هستى! سپس به او حمله برد و او را به قتل رسانيد! [اينجا بود كه‏] عمرو بن حجّاج [زبيدى‏] فرياد كشيد! آى احمق‏ها! مى‏دانيد با چه كسانى در حال جنگ هستيد؟! [آنها] جنگجويان شهر هستند. قومى هستند كه آرزوى مرگ مى‏كنند، هيچ‏يك از شما به تنهايى در مقابلشان ظاهر نشود، آنها اندكند و چيزى طول نمى‏كشد كه از بين مى‏روند، به طرفشان سنگ پرتاب كنيد. عمر بن سعد گفت: راست گفتى، نظر شما درست است [لذا] به مردم دستور الزامى داد [و گفت‏] كسى از شما [به تنهايى‏] با آنها مبارزه نكند.

شهادت مسلم بن عوسجة هنگامى كه عبد الرحمن بجلى و مسلم بن عبد الله ضبّابى [از اصحاب عمرو بن حجّاج، مسلم بن عوسجه را كشتند] ياران عمرو بن حجاج فرياد زدند: مسلم بن عوسجه أسدى را كشتيم! بعد عمرو بن حجّاج و همراهانش برگشتند و گرد و غبار فرو نشست ناگاه [اصحاب حسين عليه السّلام‏] ديدند مسلم بن عوسجه بر زمين افتاده است. حسين [عليه السّلام‏] به طرف [مسلم‏] رفت او نفس‏هاى آخرش را مى‏زد، فرمود: اى مسلم بن عوسجه پروردگارت تو را رحمت كند. «فَمِنْهُمْ مَنْ قَضى‏ نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِيلًا «برخى از آنان به عهد خويش وفا كرده و برخى به انتظار [شهادت‏] نشسته‏اند، و از عهد خويش دست برنداشته‏اند» حبيب بن مظاهر نزديك [مسلم‏] آمد و گفت: از دست رفتن تو برايم سخت است‏ . اى مسلم، مژده باد تو را به بهشت. مسلم هم با صداى ضعيف گفت: خدا شما را به خير بشارت بدهد. حبيب گفت: من مى‏دانم كه همين الآن به شما مى‏پيوندم وگرنه دوست داشتم هر كارى را كه وصيت مى‏كردى به خاطر پيوند خويشاوندى و ديانتى كه بين ماست برايت آنگونه كه در خور شأن شماست انجام مى‏دادم. [مسلم‏] با دستش به حسين [عليه السّلام‏] اشاره كرد و به حبيب گفت: من شما را به او وصيت مى‏كنم تا در كنارش كشته شوى [يعنى تا پاى مرگ حسين را رها نكنى.] [حبيب‏] گفت: به پروردگار كعبه قسم اين كار را انجام خواهم داد. چيزى نگذشت كه [مسلم‏] روى دستهاى [ياران حسين عليه السّلام‏] جان سپرد. [خدا رحمتش كند.] كنيز [مسلم‏] فرياد كشيد: واى اى فرزند عوسجه! واى اى آقاى من!

يورش شمر براى آتش زدن خيمه‏ها در بين حمله كنندگان [يك بار هم‏] شمر بن ذى الجوشن دست به حمله برد، او با نيزه‏اش به خيمه حسين [عليه السّلام‏] ضربه‏اى زد و فرياد كشيد: برايم آتش بياوريد تا اين خيمه را بر اهلش آتش بزنم! زنان فرياد كشيدند و از خيمه خارج شدند! [حسين عليه السّلام با ديدن اين صحنه‏] فرياد كشيد: آى پسر ذى الجوشن! تو آتش مى‏خواهى تا خانه‏ام را بر خاندانم به آتش بكشانى؟! خدا تو را با آتش بسوزاند! حميد بن مسلم [أزدى‏] مى‏گويد به شمر گفتم: سبحان الله! اين كار به صلاح تو نيست مگر مى‏خواهى گناه خودت را دو برابر بكنى، هم با عذاب الهى [آتش‏] آنها را عذاب نمايى و هم بچه‏ها و زنها را به قتل برسانى! و الله أميرت همين كه مردها را بكشى، راضى مى‏شود! [ديگر لازم نيست خيمه‏ها را به آتش بكشى.] شبث بن ربعى تميمى آمد و گفت: [اى شمر] من نه سخنى بدتر از سخن تو و نه موضعگيرى‏اى زشت‏تر از موضعگيرى تو ديده‏ام. مگر تو آمدى زنها را بترسانى؟ [در اين بين‏] زهير بن قين با ده نفر از يارانش بر شمر و يارانش حمله برد و آنان را از خيمه‏ها عقب راند [و خطرشان‏] را رفع نمود. آنگاه [لشكر] همگى به طرف [ياران حسين عليه السّلام‏] روى آوردند [در اين زمان‏] اصحاب حسين [عليه السّلام‏] يكى پس از ديگرى كشته مى‏شدند هرگاه يك يا دو نفر از آنها به قتل مى‏رسيدند، [كاستى‏شان‏] آشكار مى‏شد، ولى [چون سپاه عمر بن سعد] زياد بودند كشته‏هايشان به چشم نمى‏آمدند.