في داء الثعلب «2» ينفع منه أن يدلك بخرقة خشنة حتى يحمرّ ثم يدلك بالبصل المأكول. أو بصل النرجس إن كره رائحة البصل و متى حدثت منه حرقة شديدة مسح بشمع و دهن ورد حتى يسكن ثم يعاود بالدّلك بالبصل حتى ينبت الشعر.

ريزش مو و داء الثعلب «1»: اگر موى سر يا ريش يا ابرو ريزش پيدا كند، جاى آن را با پارچه‏اى زبر به‏گونه‏اى مالش دهيد كه سرخ شود سپس با پياز به سختى مالش بدهيد كه بيمار در جاى آن احساس سوزش و برافروختگى كند سپس يك شبانه‏روز آن را رها كنيد و روز ديگر اين روش را دوباره بكار ببريد، اگر تاول زد آن را با چربى اردك يا مرغ پاك كنيد و مالش دادن را چند روزى رها كنيد تا آرام شود، اگر در جاى آن مو رويش يافت آن را چندين بار تيغ بزنيد و هر روز با پارچه مشت و مال بدهيد و روغنى كه از قيصوم (گونه‏اى برنجاسف) و پر سياوشان و بابونه از هركدام يك وقيه همراه با آب، آرام پخته تا آنكه له شوند سپس آب آن را پالايش كنيد و به اندازه‏ى يك رطل آن، يك رطل روغن بان به آن بيفزاييد تا آرام‏آرام بپزد و آب آن كاهش يابد، سپس مرهم بدست آمده را بكار بريد. چنانچه با اين درمان، مو رويش يافت وگرنه درباره‏ى بيمار همان گونه مى‏پردازيم كه پيش از اين گفتيم. مى‏بينيم كدام آميختگى بر تن چيرگى پيدا كرده است. همچنين براى داشتن يك برنامه‏ى خوراكى خوب، به بررسى خوراكى‏هاى كاربردى او در گذشته مى‏پردازيم، چنانچه بيمار پيوسته خوراكى‏هاى سازنده‏ى بلغم خورده باشد، پوست جاى ريزش مو او سپيد رنگ مى‏شود، پس اين قرص را به او بدهيد. المنصوري في الطب (ترجمه)، ص: 283

اگر سر مگس را بر موضعی که بیماری داء الثعلب(محل ریزش مو) مالیده شود ، یصورت مالش شدید ، به اذن الهی مو روییده می شود

و بعد از كيلوسيت تا اين غايت آن را كيموس و خلط خوانند. و در هر هضمى از غذا چيزى ناگواريده بماند كه آن را فضله گويند. اما فضله هضم اول كه در معده واقع است ثقل بود كه به امعا مندفع گردد و براز آن است. و فضله هضم دوم كه اندر جگر و باب واقع است بيشتر مائيتى بود كه با غذا آميخته، بدرقه آن مى‏بوده، به گرده و مثانه منجذب گردد و بول آن است. و جزوى ديگر بعضى از صفرا بود و آن به زهره منجذب شود. و بعضى از سودا بود و آن به سپرز منجذب گردد. و فضله هضم سوم كه در رگ‏ها واقع است و فضله هضم چهارم كه در اعضا حاصل است؛ بعضى به تحليل رود به طريق بخار. و بعضى به عرق و چرك از راه مسام تن برآيد. و بعضى مائيتى بود كه از خون جدا گشته به رجوع قهرى به عروق جگر بازآيد و از آنجا هم به كليه منجذب گردد و به مثانه رود و بول شود. و بعضى از منفذ گوش و بينى به چرك و مخاط بيالايد. و بعضى غذاى ناخن و موى گردد. و بعضى ماده منى گردد و قبول طبخى نيكو كند و به اوعيه آن منجذب گردد. و بعضى شير شود و به راه پستان به بالا آيد. و بعضى حيض شود و از راه رحم مندفع گردد. و بعضى در اعضا محتبس شود و به آماس ظاهر گردد. و اما از اين اخلاط بعضى طبيعى بود كه طبيعت به آن بر حال لايق خويش بماند و بعضى ناطبيعى بود كه طبيعت به آن از لايق حال خود بگردد. oghwiخلاصه التجارب

و اما دلالت حالات نفس بر حالات بدن‏ بدان‏كه سبب اصلى دم زدن نيز بر سه چيز است: خلاصة التجارب (طبع جديد)، ص: 70 قوت حيوانى فاعل و حاجت ادخال هوا و اخراج دخان قلب و آلتى كه قصبه حلق و حنجره و شش و حجاب و عضل‏هاى سينه است. و هرگاه حال يكى از اين‏ها از مجراى طبيعى بگردد، حال دم زدن نيز از مجراى طبيعى بگردد. و هرگاه اين جمله بر وضع طبيعى باشند تنفس نيز طبيعى باشد. پس تغييرات دم زدن به غير اراده خبردهنده بود از تغييرات آن اسباب به‏واسطه مغيرات لازمه و غير لازمه، چنانچه در نبض مذكور شد و بدين جهت اكثر احوال بدنى چنانچه از نبض شناخته مى‏شود، از دم زدن نيز شناخته شود. و چون ميان حركت آلات تنفس و حركت شريانى تتابع و توافق دايمى نيست پس ميان تغييرات نبض و نفس ملازمه كليه نباشد، بلكه آنچه باهم واقع شود اتفاقى بود، چه معتاد آن به دم گرفتن را تغييرات در آن اثنا در نبض بسيار پديد آيد و در نفس تغييرى نشود و نيز بسيار بود كه در بعضى سوء المزاجات نبض متغير بود و نفس طبيعى باشد. و تغيير حال دم زدن به تغيير حال اسباب ثلثه چنان بود كه هرگاه يكى از اين جمله ضعيف باشد و اگر چه باقى برقرار طبيعى باشند، دم زدن صغير باشد زيرا كه با ضعف حاجت فاعل و آلت هرچند قوى باشد، تحريك به اندازه حاجت كنند و با ضعف قوت آلت و حاجت هرچند قوى باشند، تحريك به اندازه قوت ميسر گردد و با ضعف آلت قوت و حاجت هرچند قوى باشد، تحريك به اندازه قابليت آلت ميسر گردد و هرگاه حاجت بسيار بود و قوت وافر و آلت مطاوع دم زدن عظم بود و هرگاه كه حاجت بيشتر گردد هم با وفور باقى دم زدن سريع شود و چون احتياج سخت غلبه گردد، متواتر شود. و باشد كه ضعف قوت و قلت مطاوعت آلت باشد حاجت در تواتر افزايد و صغير بود. و باشد كه بدان حد نرسد و سريع و صغير بود. و هرگاه حاجت اندك و قوت ضعيف باشد، دم زدن بطى و صغير بود. و باشد كه قوت غلبه كند و بطى و عظيم شود. و باشد كه متفاوت بود. بالجمله تنفس در اكثر احوال شبيه بود به نبض و از حركات سينه و پوست شكم و منفذ بينى و درآمدن و برآمدن هواى مستنشق و بودن نفخه و عدم آن تمامى كيفيات نفس را بتوان شناختن و سبب دم زدن‏هاى مختلف و ناطبيعى دلالت آن‏ها جمله به تقريب مبين گردد و ان شاء اللّه تعالى.

رازى گفته: ترائب زن استخوانهاى سينه او است تا آنجا كه گردن بند آويزد و اين قول همه لغت‏دانانست و سپس گفته در اين آيه دو قول است 1- فرزند آفريده شود از آبى كه از پشت مرد آيد و از سينه زن 2- آفريده است از آبى كه برآيد از پشت مرد و سينه‏گاه او، و دليل دوم گوينده دوم دو وجه است. 1- اينكه آب مرد تنها از پشتش آيد و آب زن از سينه‏اش و بنا بر اين آب ميان هر دو وجود ندارد و اين مخالف آيه است. 2- خدا بيان كرده كه آدمى از آب جهنده خلق شود و اين وصف آب مرد است و آنگه آن را وصف كرده ميان صلب و ترائب است و اين دليل شود كه فرزند تنها از آب مرد است و آنها كه قول اول را گفتند جواب دادند از دليل اول باينكه رواست گفته شود خير بسيارى از ميان اين دو برآيد گرچه با هم جدا باشند و بعلاوه مرد و زن كه بهم پيوستند يك تن واحد شوند و اين تعبير خوش باشد و از دليل دوم باينكه در اينجا نام جزء بر كل اطلاق شده و چون جزئى از دو بخش منى جهنده است اين نام را بمجموع دادند و گفته‏اند دليل بر اينكه فرزند از هر دو آفريده شود اينست كه منى مرد بتنهائى كوچك است و كافى نيست و روايت شده كه چون آب مرد غالب باشد پسر گردد و باو ماند و خويشانش و چون آب زن غالب باشد باو و خويشانش ماننده‏تر گردد و اين دليل صحت قول اول است. سپس گفته: بيدينان بر اين آيه خرده گرفتند كه اگر مقصود از خروج ميان صلب و ترائب اينست كه منى از آنجا درآيد درست نيست زيرا منى از فضله هضم چهارم است و از همه اجزاء تن برآيد تا از هر عضوى طبع و خاصيت آن را گيرد و آماده شود كه مانندى از آن با همه اعضاء پديد گردد، از اين رو گفته‏اند هر كه در جماع افراط كند ناتوانى بر همه اعضايش چيره گردد، و اگر منظور اينست كه بيشتر منى از آنجا است سست است زيرا بيشتر منى از مغز تراود و دليلش اينست كه بمغز ماند و آنكه پرجماع كند نخست دو چشمش ناتوان شوند. و اگر مقصود اينست كه آنجا جايگاه منى است باز هم سست است زيرا جايگاهش‏ آسمان و جهان (ترجمه السماء و العالم بحار الأنوار)، ج‏4، ص: 300 رگهاى منى‏گير است و آنها چند رگه بهم پيچيده نزد خايه، و اگر مقصود اينست كه مخرج منى آنجا است باز هم سست است زيرا محسوس است كه چنين نيست. و جواب اينست كه بى‏ترديد كمك مغز در توليد منى بيشتر است از اعضاء ديگر و او را جانشينى است كه مغز حرام پشت است و تيره‏هاى بسيارى دارد كه به جلو بدن كشيده شده‏اند كه همان ترائب است، و از اين رو خدا اين دو عضو را نام برده بعلاوه سخن شما در كيفيت تولد منى و تولد اعضاء از آن صرف توهم است و گمانى سست و سخن خدا پذيراتر است- پايان.

بيضاوى در (ج 2 ص 597) تفسيرش گفته: مِنْ بَيْنِ الصُّلْبِ وَ التَّرائِبِ: پشت مرد است و ترائب زن كه استخوانهاى سينه اويند، و اگر درست باشد كه نطفه از فضله هضم رابع است و از همه اعضاء جدا شود تا آماده توليد مثل باشد و جايگاهش رگهاى پيچيده خايه است مغز كمك‏كارترين اعضاء است در توليد آن و از اين رو مانند آن است و افراط در جماع زود آن را سست كند، و نخاع پشت جانشين آنست و تيره‏هاى بسيارى بترائب دارد كه به اوعيه منى نزديكترند و از اين رو نامشان برده شده- پايان. و ميگويم: اگر پذيرفته شود قول اطباء ممكن است مقصود آيه اين باشد كه منى مرد و زن از اعضاء محصور ميان پشت است و استخوانهاى سينه، در هر دو منظور اينست كه صلب و ترائب بيشتر در آن دخالت دارند، و دافق نبودن آب زن ممنوع است بلكه ظاهر اينست كه آن هم جهنده است ولى چون در درون رحم است خوب ظاهر نشود، اخبارى كه صلب را از مرد دانستند و ترائب را از زن براى اينست كه صلب در منى مرد كاركن‏تر است و ترائب در زن و از اين رو اطباء گويند از آداب جماع مالش پستان زنست براى تهييج شهوت او براى اينكه پستان با رحم پر شركت دارد.

v 1- مناقب بسندى آورده كه ابو حنيفه نزد امام صادق عليه السّلام آمد و آن حضرت بوى گفت: بول نجس‏تر است يا منى؟ پاسخ داد، بول، فرمود: بنا بر قياس تو بايد غسل از بول واجب باشد نه منى، با اينكه خدا غسل را در منى واجب كرده نه در بول، سپس فرمود: چون منى در اختيار است و از همه تن بيرون آيد و در روز يك بار باشد و بول‏ آسمان و جهان (ترجمه السماء و العالم بحار الأنوار)، ج‏4، ص: 301 در روز چند بار. ابو حنيفه گفت: چگونه از همه تن برآيد و خدا فرموده: «از ميان صلب و ترائب برآيد» امام عليه السّلام فرمود: آيا خدا فرموده از جز آنجاها برنيايد، سپس فرمود: چرا حيض نبيند زن چون آبستن شود؟ گفت: نميدانم، فرمود: خدا خون را بند آورده و غذاى فرزند كرده- تا آخر خبر طولانى.

در كافى (ج 6- ص 53): بسندى از يكى از اصحاب كه مردى را دو پسر بچه در يك شكم آمدند و امام ششم باو مباركباد گفت: فرمود: كدام بزرگترند پاسخ داد آنكه نخست بدنيا آمده؟ امام فرمود آنكه دنبال‏تر آمده بزرگتر است نميدانى كه باو نخست آبستن شده و آن ديگر بر او در آمده و راه را بر او بسته و او نتوانسته جلوتر بدرايد تا او برآيد و آنكه بدنبال آيد بزرگتر است. در مناقب بى‏سندش آورده (ج 4 ص 270) بيان: نديدم كسى چنين فتوى داده باشد و بسا غرض او بزرگى كه مناط احكام شرعيه است نباشد. 4- در كافى (ج 6 ص 53) بسند عدّه كه امير المؤمنين عليه السّلام فرمود: بچه شش ماهه ميماند و 7 ماهه و 9 ماهه معروف‏تر است و 8 ماهه نميماند. 5- و از همان: (520): بسندى از ابى جعفر عليه السّلام كه راوى گويد: پرسيدمش نهايت ماندن بچه در شكم مادر چيست؟ مردم گويند بسا سالها در شكم او بماند فرمود: دروغ گويند: دورترين مدت آبستنى نه ماه است و اگر ساعتى فزايد مادر را بكشد پيش از آنكه برآيد. آسمان و جهان (ترجمه السماء و العالم بحار الأنوار)، ج‏4، ص: 302

6- و از همان: بسندش از محمّد بن مسلم كه نزد امام ششم نشسته بودم و ناگاه يونس بن يعقوب ناله كنان آمد امام عليه السّلام باو فرمود: چرا ناله كنى؟ گفت: طفلى دارم كه همه شب را در آزارش بودم، فرمود: اى يونس پدرم بمن باز گفت: از پدرش تا برسول خدا جدّم كه جبرئيل فروشد و رسول خدا صلّى اللَّه عليه و آله و سلم و على عليه السّلام هر دو ناله ميكردند، جبرئيل گفت: اى دوست خدا چرا نالانت بينم؟ رسول خدا فرمود: براى دو كودكمان كه از گريه آنها آزار كشيديم، جبرئيل گفت: خاموش باش اى محمّد كه بزودى شيعه‏ها براى آنها آيند كه گريه آنها لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ باشد تا هفت ساله شوند، و پس از آن گريه‏اش آمرزش خواهى براى پدر و مادر است تا بحد بلوغ رسند و از آن پس هر حسنه آرند براى والدين است و گناهش بر آنها نيست. بيان: گريه‏اش لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ است بسا باين معنى است كه ثواب تهليل براى پدر و مادرش دارد.

7- در علل و در عيون (ج 1 ص 257): بسندى از ياسر خادم كه شنيدم امام رضا عليه السّلام ميفرمود: هراسناكتر وضع مردم در سه جا است: روزى كه زايد و از شكم مادر آيد و دنيا را بيند و روزى كه بميرد و آخرت و اهلش بچشم بيند، و روزى كه زنده شود و احكامى بيند كه در دنيا نديده، و خدا يحيى را در اين سه سلامت داشت و آسوده ساخت كه فرمود «درود بر او روزى كه زاد و روزى كه مرد و روزى كه برانگيخته شود زنده» و عيسى بن مريم هم خود را در اينجا آسوده دانست و گفت «درود بر من روزى كه زادم و روزى كه بميرم و روزى كه زنده برآيم» سوره مريم.

8- در مناقب (ج 4 ص 352) كه عمران صابى از امام رضا عليه السّلام پرسيد چرا مرد زن‏منش شود و زن مردمنش؟ فرمود: علتش اينست كه چون زن آبستن شد بپسر و در رحم بجاى دختر قرار گرفت زن منش شود و اگر دختر بجاى پسر شد مردمنش گردد، چون بجاى پسر در رحم سمت راست است و جاى دختر سمت چپ و بسا زنى دو قلو زايد از يك‏ آسمان و جهان (ترجمه السماء و العالم بحار الأنوار)، ج‏4، ص: 303 شكم و نشانش اينست كه هر دو پستانش بزرگ شوند و اگر يكى بزرگ شود نشان آنست كه يكى است جز اينكه اگر پستان راست بزرگتر است پسر است و اگر چپ دختر است و اگر هر دو پستان آبستن لاغر شوند بچه بيندازد گفت: بلندى و كوتاهى آدمى از كجا است؟ فرمود: از نطفه اگر وقتى بيرون آمد گرد شد قد بچه كوتاه شود و اگر دراز شد بلند شود.