💠سخنی با خواننده
❇️پیامبر اکرم صلی الله علیه و اله بر اساس نخستین آیات وحی، سنگ زیرین بنای تمدن اسلامی را بر پایه علم و قلم استوار ساخت. آن حضرت همواره بر جایگاه و نقش کلیدی دانش و دانش‌اندوزی در رشد و توسعه فردی و اجتماعی تأکید می‌ورزید. در سده‌های بعدی هرچند یاران و پیروان آن بزرگوار تلاش کردند عَلَم عِلم را بر دوش کِشند و نظام دانش‌افزایی را زنده بدارند، رفته‌رفته مناسبات و تعاملات علمی، جای خود را به منازعات سیاسی و جنگ‌های داخلی داد. سالیانی دراز گذشت تا مسلمانان نیک دریافتند که قوه محرکه تمدن‌سازی اسلام در دانش و گرامیداشت عالِم نهفته است؛ ازاین‌رو راهبردهایِ نظامی را که بر آتش اختلاف می‌دمید، رها کردند و بر راهبردهای فرهنگی، آموزشی و پژوهشی که وحدت‌ساز و تعالی‌بخش بود، روی آوردند.
✅ستیغ این دگرگونی در سده چهارم و پنجم هجری قمری به بار نشست. فرق و مذاهب اسلامی در کنار یکدیگر و نه در برابر همدیگر، به تکاپوی علمی دامن زدند و از فاصله‌ها کاستند و بر غنای علمی خویش و جامعه اسلامی افزودند. بار دیگر دانش و دانشمند بر صدر جای گرفت و تمدن اسلامی جان تازه‌ای یافت و خوش درخشید.
♈️تاریخ تشیع، دوران غیبت تا سقوط دولت آل‌بویه ( ۲۶۰ - ۴۵۰ )، عصر طلایی شیعیان است. در این دو سده، از یک سو بافتارهای بیرونی، زمینه را برای رشد علمی جامعه شیعه فراهم ساخت و از سوی دیگر شیعیان زیدیه، اسماعیلیه و امامیه در کنار یکدیگر قرار گرفتند و با الهام از آموزه‌های اهل بیت علیهم السلام، با درک بهنگام موقعیت سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جهان اسلام به تناسب رویکردهای خود و با استفاده از بافتارهای درونی خویش، به تعامل سازنده با عصر شکوفایی تمدن اسلامی دست زدند و خیزش علمی بزرگی را برای تشیع به ارمغان آوردند.
⏺ظهور شخصیت علمی جهانی و دانشمند نام‌آشنای شیعی، شیخ مفید، یکی از صدها دستاورد خیزش علمی شیعیان در این دوران است. شیخ مفید به عنوان نماد برجسته خیزش علمی شیعه، با استفاده از بافتارهای تحول‌یافته خلافت عباسی به عنوان نهاد مشروع حاکم بر جهان اکثریت، توانست رهبری و مدیریت تحولات گفتمانی جامعه شیعه را به عهده بگیرد و میان آرمان‌گرایی سیاسی شیعی و واقع‌گرایی جمعیتی آن تعادل برقرار سازد و برگ زرینی بر کتاب پربرگ و بار تاریخ تشیع بیفزاید.
💠پژوهشکده اسلام تمدنی با هدف ایجاد بینش تمدنی بر پایه اسلام اصیل و تأمین بنیادهای نظری و پشتوانه‌های علمی تمدن نوین اسلامی - ایرانی، بررسی ظرفیت‌های تمدنی جهان اسلام را در راستای احیای تمدن اسلامی در دستور کار خویش نهاده است.
⏺آنچه اکنون پیش روی خوانندگان گرامی قرار دارد، در راستای تحقق هدف مذکور ساخته و پرداخته گردیده که حاصل پژوهش جناب آقای دکتر محمد باغستانی عضو محترم هیئت علمی گروه هنر و تمدن اسلامی پژوهشکده اسلام تمدنی است.
✅این اثر خیزش علمی شیعه را در سده‌های چهارم و پنجم از زاویه بافتارهای بیرونی و درونی نهاد علم کاویده و به بررسی عوامل مؤثر در درخشش نماد این دوران، شیخ مفید، پرداخته است. تحلیل‌های تاریخی، بهره‌گیری از منابع معتبر و دست اول، وفور ارجاعات و مستندات تاریخی، دسته‌بندی‌های نو، توجه به ظرایف و دقایق گزارش‌های تاریخی و تمرکز بر مسئله دانش از چشم‌انداز تمدن‌سازی از جمله ویژگی‌هایی است که این پژوهش را از سایر پژوهش‌های این حوزه متمایز ساخته است.
✅ضمن سپاس از مؤلف ارجمند و ناظر محترم دکتر علی ناظمیان فرد، از ارزیابان این اثر جناب آقای دکتر نعمت‌الله صفری فروشانی و جناب آقای دکتر سیدجمال موسوی و شورای محترم علمی گروه هنر و تمدن اسلامی و اعضای شورای محترم میز تمدن اسلامی و ریاست آن شورا جناب حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر محسن الویری و جناب آقای دکتر سیدحسین سیدی مدیر محترم گروه هنر و تمدن اسلامی و کارشناس محترم گروه جناب آقای رضا سلطانی و شورای محترم پژوهشکده اسلام تمدنی تشکر می‌کنم. بایسته است از حمایت‌های ریاست محترم دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی جناب حجت‌الاسلام و المسلمین آقای مسعودی و ریاست محترم پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر لک‌زایی که زمینه انتشار این اثر را فراهم ساختند، نیز نشر پژوهشگاه که عهده‌دار آماده‌سازی فنی و چاپ و نشر آن بوده است، تشکر نمایم.
سیدمصطفی احمدزاده
رئیس پژوهشکده اسلام تمدنی
💠سخنی با خواننده
✅پژوهش در حوزه اندیشه سیاسی از منظر دینی با هدف شناخت مبانی، سرشت و ساختار آن در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی ضرورتی انکارناپذیر یافته است. ژرف‌نگری در مبانی دینی مشتمل بر عقل و آموزه‌های وحیانی و عرف جامعۀ اسلامی - ایرانی، شرطی اساسی در پویایی پژوهش‌ها برای دستیابی به الگوی مطلوب حکومت اسلامی در دوره جدید است؛ ازاین‌رو شناخت، بازخوانی، بازنگری و بومی‌سازی مسائل علم و اندیشه سیاسی جایگاه ویژه‌ای در این پژوهش‌ها دارند.
✳️بی‌تردید قصد اولیه انقلاب اسلامی هدفمندی و ارتقای کیفیت زندگی مؤمنان بر اساس نص اسلامی بود. لازمۀ تحقق این هدف، تربیت اندیشمندان فراوان و انجام تحقیقات به‌روز، کارآمد و معتبر علمی بود که در این راستا با راهنمایی استادان و همکاری طلاب فارغ‌التحصیل علوم سیاسی، زمینه شکل‌گیری پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی در سال ۱۳۷۳ فراهم شد. تجربه نو و موفق این پژوهشگران در معرفی بخشی از میراث سیاسی عالمان شیعی و تألیف آثاری مستقل درباره مسائل نوپیدای سیاسی، زمینه را برای گسترش فعالیت‌های این مرکز و ارتقای آن به پژوهشکده‌ای مستقل مهیا کرد.
💠این پژوهشکده در راستای ایفای رسالت خود، تولیدات پژوهشی فراوانی را به جامعۀ علمی ارائه کرده است؛ از آن جمله می‌توان به تألیف، تصنیف و ترجمه ده‌ها کتاتاب در حوزه اندیشه سیاسی اسلام اشاره کرد. چشم‌انداز آینده این پژوهشکده تبدیل‌شدن به مرجعی علمی درباره اندیشه سیاسی - دینی است تا بتواند با گردآوری مهم‌ترین تلاش‌ها و اندیشه‌ها به بسیاری از علاقه‌مندان این حوزه خدمات علمی مؤثری ارائه کند.
⏺اثر حاضر دفتر چهارم از مجموعه نشست‌ها و گفتگوهای طرح پژوهشی حکمت سیاسی متعالیه است که با مدیریت آقای شریف لک‌زایی از سال ۱۳۸۴ در این پژوهشکده در دست اجراست. این مجموعه با هدف تبیین ظرفیت‌های فلسفه متعالیه برای ورود به حوزه حیات اجتماعی و سیاسی و معرفی توانمندی فلسفه سیاسی اسلامی طراحی شده و در حال انجام است. مباحث این مجموعه دربردارنده بخشی از نشست‌هایی است که در سال‌های اخیر و پس از همایش سیاست متعالیه از منظر حکمت متعالیه برگزار شده است. این همایش با اشراف و سخنرانی حکیم و فقیه متأله، حضرت آیت‌الله جوادی آملی در سوم بهمن ۱۳۸۷ برگزار شد. اهمیت مباحث به‌ویژه نقدها، پرسش‌ها و تأملاتی است که در نشست‌ها مطرح شده است. گفتنی است عنوان‌ها و موضوع‌هایی که در کمیته علمی همایش به تصویب رسیده و به صورت عمومی اعلام شده، در چهار محور به شرح زیر است:
✅کلیات: با موضوع‌هایی چون جایگاه حکمت متعالیه در اندیشه سیاسی اسلامی، الزامات ورود حکمت متعالیه به عرصه سیاست، قبض و بسط اندیشه سیاسی در حکمت متعالیه و بررسی و تحلیل آثار حکمای حکمت متعالیه - به‌ویژه صدرالمتألهین و امام خمینی - از منظر اندیشه سیاسی.
مفاهیم: با موضوع‌هایی چون انسان‌شناسی، نبی‌شناسی، امامت و ولایت، آزادی و اختیار، تحلیل فلسفی مشروعیت، تحلیل فلسفی عدالت، تحلیل فلسفی قدرت و تحلیل فلسفی امنیت در حکمت متعالیه.
✅مناسبات: با موضوع‌هایی چون رابطه کلام و فلسفه سیاسی، نسبت اخلاق و یاست، رابطه سیاست و شریعت، فلسفه سیاسی متعالیه و فلسفه‌های سیاسی جدید و بررسی تطبیقی حکمت متعالیه، حکمت مشاء و حکمت اشراق از منظر فلسفه سیاسی.
تاریخ اندیشه: با موضوع‌هایی چون شیوه تعامل صدرالمتألهین با حکام صفوی، مقام صدرالمتألهین در تاریخ فلسفه سیاسی اسلامی، تأثیر حکمت متعالیه بر اندیشه سیاسی متفکران مسلمان معاصر و پیروان حکمت متعالیه و نقش آنان در تحولات سیاسی و اجتماعی معاصر به‌ویژه نهضت مشروطه و انقلاب اسلامی.
💠بر خود فرض می‌دانیم از تمام استادان و پژوهشگرانی که در به‌ثمر‌رسیدن این طرح همکاری کرده‌اند، به‌ویژه مدیر محترم این طرح پژوهشی، دکتر شریف لک‌زایی، تشکر کنیم؛ همچنین از ارزیاب محترم اثر حاضر حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر بهرام دلیر و نیز تلاش‌های رئیس محترم اداره امور پژوهشی، دکتر محمود فلاح و زحمات آقای پرویز کاظمی تشکر می‌نماییم و پیروزی و موفقیت همگان را از خداوند متعال مسئلت می‌کنیم.
✅همچنین از ریاست محترم پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی حجت‌الاسلام و المسلمین آقای دکتر نجف لک‌زایی که مساعدت‌های مؤثر ایشان نقشی اساسی در به‌سرانجام‌رسیدن متن حاضر داشت، قدردانی می‌شود. در پایان از اداره نشر پژوهشگاه به جهت آماده‌سازی و چاپ اثر تشکر و قدردانی می‌شود.
این پژوهشکده در راستای حیات و بالندگی خود از انتقادها و پیشنهادهای علمی استادان، صاحب‌نظران و پژوهشگران محترم استقبال می‌کند. امید است این فعالیت‌ها موجبات رشد و پویایی اندیشه سیاسی اسلام را فراهم سازد.
دکتر منصور میراحمدی
مدیر پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی