محمد بن حنفیه از شخصیت های برجسته بنی هاشم و از فرزندان امیر المومنین علیه السلام بشمار می آمد که حضور او در مجامع و حرکت های اجتماعی بدون تاثیر نبوده است، اما چرا چنین شخصیتی در میان کاروان حسینی نبوده است؟ و تنها نقش یک مشاور و ناصح را در این واقعه بزرگ ایفا کرده است، برای پاسخ به این غیبت، محققان احتمال های گوناگونی را مطرح نمودندکه بعد از طرح آنها به بررسی این دیدگاه ها خواهیم پرداخت:
۱: دیدگاه علامه مجلسی :
علامه مجلسی در بحارالانوار نقل می کند که سید مهنا بن سنان از علامه حلی درباره چرایی عدم حضور محمد بن حنفیه در کربلا سوال نمود که علامه در پاسخ گفت: شان محمد بن حنفیه ، عبدالله بن جعفر و امثال آنها اجل از آن است که اعتقاداتشان بر خلاف حق باشد ، اما درباره تخلف محمد از یاری حسین (ع)نقل شده که او بیمار بوده است( بحارالانوار ج۴۲باب ۱۲۰ص۱۱۰)
در کتاب حکایت المختار فی اخذ الثار که به ضمیمه لهوف چاپ شده است آمده است که دست محمد به گونه ای آسیب دیده بود که توان نگه داشتن شمشیر را نداشت( حکایه المختار فی اخذ الثار ص۳۳) و علامه مقرم ، بیماری چشم را عذر ابن حنفیه از غیبت در کربلا ذکر کرده است( مقتل الحسین (ع) ص ۱۳۵) مرحوم مامقانی با تشکیک در بیماری ابن حنفیه آن را صحیح ندانسته و بر این نظر متمایل است که احتمالا این بیماری پس از شهادت امام حسین (ع) و هنگام بازگشت اهل بیت به مدینه باشد( تنقیح المقال ج۳ص۱۱) بعد از بیان نظرات و دیدگاه های محققان در این باره لازم است به این نکته اشاره شود که اساسا اشاره ی به بیماری ابن حنفیه در منابع کهن و دسته اول اشاره نشده است و به روشنی مشخص نیست که دیدگاه علامه مجلسی و نویسنده مجهول کتاب حکایه المختار این علت را از کدام ماخذ و منبع پذیرفته اند و از جانب دیگر نیز احتمال مرحوم مامقانی مبنی بر بیماری ابن حنفیه پس از شهادت امام حسین (ع) نیز بدون مستند تاریخی بوده و وجه این بیماری پس از شهادت مشخص نیست ، بنابر این نمی توان این احتمال را دلیل بر عدم حضور او در کربلا دانست.
۲:دیدگاه ابن اعثم :
در میان منابع متقدم ، ابن اعثم کوفی نقل کرده است : حسین بن علی (ع) به ابن حنفیه دستور داد تا در مدینه بماند و رفت و آمد بنی امیه را زیر نظر بگیرد( الفتوح ج۵ص۲۱) اما برخی محققان با تشکیک در این گزارش بر این نظر هستند که : اگر این گزارش صحیح باشد ، چون محمد هیچ تمایلی به همراهی امام نشان نداده است، امام هم او را مجبور نکرد و به او فرمود: عامل اطلاعاتی من در مدینه باش ، اگر محمد اظهار همراهی می کرد ، به طور حتم امام از همراهی او استقبال می کرد( تاریخ قیام و مقتل جامع سیدالشهدا (ع) ج۲ص۵۲۹) این دیدگاه خالی از اشکال نیست چرا که اولا محقق ارجمند مشخص نکرده اند که به چه دلیلی نقل ابن اعثم را کنار گذاشته و آن را نپذیرفته اند ثانیا عدم تمایل ابن حنفیه را بنابر کدام مستند تاریخی دانسته اند ؟ که امام حسین (ع)قصد اجبار و اکراه او را نداشته است؛ به نظر می رسد وجود این دلیل ، آن هم در منابع قدیمی چون الفتوح ابن اعثم کوفی خود می تواند قوت این احتمال را نسبت به احتمال های دیگر درباره ی چرایی عدم حضور ابن حنیفه در کربلا بیشتر نماید، هرچند خواهیم گفت که به احتمال قوی اساسا ،ابن حنفیه به راه و مرام امام حسین(ع) در مقابل با ظلم معتقد نبوده است.
۳:دیدگاه مامقانی:
مرحوم مامقانی درباره چرایی عدم حضور ابن حنفیه در کربلا می نویسد: جواب درست آن است که یاران شهید امام حسین (ع) افراد معینی بودند و شمار آنها هفتاد و دوتن بود که در تقدیر الهی به این افتخار رسیده بودند، این سخن از خود محمد بن حنفیه نیز نقل شده است( تنقیح المقال ج۳ص۱۱۲) منظور مامقانی از سخنان ابن حنفیه، این کلماتی است که او درباره عدم حضورش ایراد کرده است: یاران حسین(ع) با نام و نام پدر، نزد ما نوشته و از پیش تعیین شده بودند( مناقب آل ابی طالب ج۴ص۶۰) این احتمال نیز نمی تواند.جوابی بر چرایی عدم حضور ابن حنفیه در کربلا باشد ، چرا که تقدیر الهی امری است که نزد خداوند وجود دارد که امام معصوم نیز با اتصال علم او به منبع لایزال الهی ازآن آگاه است ، بنابراین، نمی توان چنین ادعا نمود که ابن حنفیه نیز از آن آگاه بوده و دیگر تلاشی برای همراهی با کاروان حسینی نکرده است ، ثانیا اگر این سخن را بپذیرم، دیگر چرا امام حسین (ع)در طول مسیر به سمت کوفه ، افراد گوناگون و مختلفی را دعوت به همراهی با خود نمود،اگر تعداد یارانش معلوم بود دیگر اعزام سفیر ، بیعت گرفتن از مردم، دعوت به همراهی دیگران، عبث و بی فایده بود ، بله در علم خداوند ، پایان کاروانیانی که آن حضرت را یاری رساندند معلوم و ثابت بود و امام نیز از آن آگاهی داشت، اما این سخن بدین معنا نیست که افراد جامعه ی آن زمان نسبت به حرکت حسینی هیچ گونه وظیفه ای نداشتند.
ادامه دارد....
@ashoora_61