در خصوص نقد مارکس و مارکسیسم به عبارتی گویا و وافی بسنده می‌کنیم: «با صراحت می‌گویم که بخشی از مطالب هگل را آقای مارکس نفهمیده است، و نمی‌توانسته بفهمد و اصلاً در حدی نبوده که بفهمد. برای این که مارکس اصلاً با الفبای فلسفه وجودی آشنا نیست» (شناخت از دیدگاه قرآن: ۴۶۳). اما به‌طور کلی نقد شهید بهشتی به نگرش‌های چپ و سوسیالیستی محدود به این عبارت نبوده و در مواضع متعددی، بیانات بعضاً تندی از شهید بهشتی در نقد سوسیالیسم موجود است. شهید بهشتی با نفی «اصالت فرد» که از مبانی لیبرالیسم است و نیز نفی «اصالت جامعه» که از مبانی نگرش‌های سوسیالیستی است، معتقد است نگرش قرآن و اسلام «اصالت آمیخته فرد و جامعه» می‌باشد. همین اصل در نظام‌های سیاسی و اقتصادی شهید بهشتی نیز امتداد پیدا کرده و در تمامی سطوح و لایه‌های اندیشه‌های اقتصادی شهید بهشتی جریان یافته است (ر،ک: انسان از منظر قرآن: ص ۱۴۱). دور از انتظار نیست که لیبرالیست‌ها با توجه به پذیرش اصالت جامعه (در عین اصالت فرد) توسط شهید بهشتی، او را چپ بخوانند و تصدیق اصالت فرد (در عین اصالت جامعه) را نادیده بگیرند. اصالت آمیختهٔ فرد و جامعه ایجاب می‌کند که علیرغم پذیرش مالکیت خصوصی، ضوابطی برای تامین مصالح جامعه نیز تنظیم شود. شهید بهشتی می‌نویسد: «در نظام اقتصادی اسلام اصل مالکیت اشخاص بر اموال منقول، از قبیل پول نقد، لوازم خانه و ماشین سواری و اموال غیرمنقول، از قبیل خانه و مغازه و باغچه و انواع کارافزار از قبیل وسایل کشاورزی، ماشین‌های مولد صنعتی و کارافزارهای پزشکی و نظایر این‌ها مشروع و قانونی است. بنابراین، اسلام هم مالکیت شخصی را مشروع می‌داند، هم مالكيت خصوصی را، ولی برای هر یک شرایطی مقرر کرده که باید دقیقاً رعایت شود» (حزب جمهوری اسلامی؛ مواضع تفصیلی: ص ۴۴۹). از این رو شهید بهشتی قاطعانه در خصوص اقتصاد سوسیالیستی و کاپیتالیستی می‌گوید: «وقتی ما ماتریالیسم مارکسیستی را می‌گوییم بد است، ماتریالیسم کاپیتالیستی دنیای غرب صدها برابر آن بد و کثیف و آلوده‌ی ظلم است. بنابراین، معلوم باشد که ما یک بررسی نقادانه می‌کنیم. من معمولاً عادت هم داشته‌ام که هر جا نقدی می‌خواهم از ماتریالیسم سوسیالیستی مارکسیستی بکنم، همان‌جا یادآوری کنم که ماتریالیسم شدیدتر و کثیف‌تری هست. من گفتم که اگر برای یک انسان غذا فراهم کنید، مسکن فراهم کنید، بهداشت فراهم کنید، یک گاو پرواری است، ولی در نظام مارکسیستی یک گاو پرواری تا حدودی افساردار، در نظام کاپیتالیستی غربی یک گاو پرواری افسار گسیخته است. پس انتقاد از آن، هرگز ذره‌ای این را نشان نمی‌دهد که این یکی نیز مورد انتقاد نیست. این یکی صدبرابر مورد انتقاد است. در این همه‌ی کثافت‌ها هست. آنچه کثیفان همه دارند، این یک‌جا دارد» (نظام اقتصادی در اسلام؛ مباحث نظری: ص ۷۲). ۳. کسانی که شهید بهشتی را لیبرالیست یا سوسیالیست و یا حتی متاثر از آن دو می‌دانند، می‌توانند به «فصل پنجم از کتاب انسان از منظر قرآن» و «گفتار ششم از کتاب درس‌گفتارهای فلسفه دین» مراجعه نموده و با دقت کافی و انصاف متناسب با شأن محقق مطالعه کنند تا اصالت اندیشه شهید بهشتی را بسنجند. ۴. در پیوست این یادداشت، بخشی از متن مکتوب «مواضع حزب جمهوری اسلامی» که توسط شهید بهشتی و همکارانشان تدوین شده است، تقدیم محققان خواهد شد تا خود قضاوت کنند که شهید بهشتی در دیدگاه اقتصادی خود چه مشی و مشربی داشته است و آیا منبع نظرات او متون اسلامی است یا آثار اولیانفسکی. کتاب‌نامه: سید محمد حسینی بهشتی، انسان از منظر قرآن، نشر معارف. همو، شناخت اسلام، نشر روزنه. همو، درس‌گفتارهای فلسفه دین، انتشارات بقعه. همو، حزب جمهوری اسلامی؛ مواضع تفصیلی، انتشارات بقعه. همو، شناخت از دیدگاه قرآن، انتشارات بقعه. همو، شناخت از دیدگاه فطرت، انتشارات بقعه. همو، نظام اقتصادی اسلام؛ مباحث نظری، نشر روزنه. همو، نظام اقتصادی اسلام؛ مباحث کاربردی، نشر روزنه. همو، بانکداری، ربا و قوانین مالی اسلام، نشر روزنه. @andishebeheshti