تحریم رباخواری در سوره «روم» با استفاده از پندهای اخلاقی
موضوع اقتصاد و معیشت مردم و آثار اجتماعی و سیاسی و توجه یا بی‌توجهی به آن از سوی حکومت‌ها و همچنین رعایت نکات شرعی معاملات و مواردی از این قبیل از مسائل مهمی است که مورد تأکید قرآن کریم قرار گرفته است. به همین دلیل بخشی از آیات قرآن کریم به موضوعات اقتصادی به شکل گوناگون آن اعم از خمس، زکات، ربا، رزق حلال، اهمیت کار و تلاش و سایر موضوعات اقتصادی اختصاص دارد و این نشان‌دهنده اهمیت مقوله اقتصاد نزد خداوند متعال است.
در این راستا بنا داریم در قالب سلسله یادداشت‌ها و گزارش‌هایی به بررسی آیات اقتصادی قرآن و همچنین تفاسیر مربوط به آنها بپردازیم.
یکی از آیات قرآن کریم که با موضوعات اقتصادی مرتبط است، آیه ۳۹ سوره مبارکه «الروم» است که خداوند متعال در این آیه فرموده است: «وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ رِبًا لِيَرْبُوَ فِي أَمْوَالِ النَّاسِ فَلَا يَرْبُو عِنْدَ اللَّهِ وَمَا آتَيْتُمْ مِنْ زَكَاةٍ تُرِيدُونَ وَجْهَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُضْعِفُونَ؛ و آنچه به قصد ربا مىدهيد تا در اموال مردم سود و افزايش بردارد نزد خدا فزونى نمىگيرد ولى آنچه را از زكات در حالى كه خشنودى خدا را خواستاريد داديد پس آنان همان فزونى يافتگانند و مضاعف مىشود».
مرحوم علامه طباطبایی در کتاب المیزان در تفسیر این آیه بیان کرده است: ربا یعنی نمو مال و زیاد شدن آن. خداوند متعال در این آیه می‌فرماید: مالی که شما به مردم داده‌اید تا اموالشان زیاد شود ـ نه به قصد رضای خداـ آن مال نزد خدا زیاد نمی‌شود و ثوابی از آن عاید شما نمی‌گردد چون قصد قربت نداشته‌اید، اما آن مالی که برای رضای خدا دادید، چند برابرش عاید شما می‌شود و چنین کسانی مال خود یا ثوابشان را مضاعف می‌کنند. پس ظاهرا مراد از «ربا» ربای حلال است، یعنی اینکه مالی را بدون قصد قربت به کسی بدهند و مراد از «زکات» صدقه یا مالی است که برای رضای خدا اعطاء شود، البته این در صورتی است که آیه مزبور مکی باشد اما اگر در مدینه نازل شده باشد، مراد از «ربا» ربای حرام و مراد از «زکات» همان زکات واجب است و این دسته آیات به آیات مدنی شبیه‌تر هستند.
آلودگى شدید مردم به رباخوارى در عصر جاهلیت
آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی نیز در تفسیر نمونه در مورد این آیه اشاره کرده است: آیه روى سخن را به مؤمنان کرده و مى‌فرماید: «یا ایها الذین آمنوا لا تاءکلوا الربوا اضعافا مضافة؛ اى کسانى که ایمان آورده‌اید! ربا (و سود پول ) را چند برابر نخورید » می‌‌دانیم روش قرآن در مبارزه با انحرافات ریشه‌دار اجتماعى این است که تدریجأ زمینه‌سازى مى‌کند و افکار عموم را تدریجأ به مفاسد آنها آشنا مى‌سازد و آنگاه که آمادگى براى پذیرفتن تحریم نهایى حاصل شد، قانون را به صورت صریح اعلام مى‌کند؛ مخصوصا در مواردى که آلودگى به گناه زیاد و وسیع باشد.
و نیز مى‌دانیم که عرب، در زمان جاهلیت آلودگى شدیدى به رباخوارى داشت و مخصوصا محیط مکه، محیط رباخواران بود و سرچشمه بسیارى از بدبختی‌هاى اجتماعى آنها نیز همین کار زشت و ظالمانه بود، به همین دلیل قرآن براى ریشه کن کردن رباخوارى حکم تحریم را در چهار مرحله بیان کرده است:
تحریم رباخواری با پندهای اخلاقی
۱- در آیه ۳۹ سوره روم نخست درباره «ربا» به یک پند اخلاقى قناعت شده است. آنجا که مى‌فرماید: «و ما آتیتم من ربا لیربو فى اموال الناس فلا یربو عند الله و ما آتیتم من زکوة تریدون وجه الله فاولئک هم المضعفون؛ آنچه به عنوان ربا مى‌پردازید تا در اموال مردم فزونى یابد، نزد خدا فزونى نخواهد یافت، و آنچه را به عنوان زکات مى‌پردازید و تنها رضاى خدا را مى‌طلبد مایه برکت است و کسانى که چنین کنند داراى پاداش مضاعفند» و بدین طریق اعلام مى‌کند که تنها از دیدگاه افراد کوته‌‌بین است که ثروت رباخواران از راه سود گرفتن افزایش مى‌یابد، اما در پیشگاه خداوند، چیزى بر آنها افزوده نمى‌شود بلکه زکات و انفاق در راه خدا است که ثروت‌ها را افزایش مى‌دهد.
۲- در سوره نساء، آیه ۱۶۱ ضمن انتقاد از عادات و رسوم غلط یهود به عادت زشت رباخوارى آنها اشاره کرده و مى‌فرماید: «و اخذهم الربا و قد نهوا عنه؛ یکى دیگر از عادات بد آنها این بود که ربا مى‌خوردند با اینکه از آن نهى شده بودند»
۳- در سوره بقره آیات ۲۷۵ تا ۲۷۹ هر گونه رباخوارى به شدت ممنوع اعلام شده و در حکم جنگ با خدا ذکر گردیده است.
۴- و بالاخره در آیه مورد بحث چنانکه ضمن تفسیر آن خواهیم گفت، حکم تحریم ربا صریحا ذکر شده، اما تنها به یک نوع از انواع ربا و نوع شدید و فاحش آن اشاره شده است .
تحریم ربای مضاعف در قرآن کریم