۴. «حَمام» (به فتح) به معناى کبوتر و «حِمام» (به کسر) به معناى مرگ است و در عبارت بالا همان معناى اوّل منظور است. ۵. «سُمّاع» بر وزن طلاّب، جمع «سامع» است (مانند طلاّب که جمع طالب است). ۶. ضمير «اليه» ممکن است به خانه کعبه يا به خداوند بازگشت کند و در مفهوم جمله تفاوت چندانى حاصل نمى شود. ۷. نورالثّقلين، ج ۳، ص ۴۸۸، ح ۷۴. ۸. شرح نهج البلاغه مرحوم خويى، ج ۲، ص ۲۴۹ (به نقل از کافى) و بحارالانوار، ج ۹۶، ص ۱۸۷. ۹. در احاديث آمده است که از جمله پيامبرانى که اين خانه توحيد را زيارت کرده اند آدم و نوح و ابراهيم و موسى و يونس و عيسى و سليمان و همچنين پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) بود. (شرح نهج البلاغه خويى، ج ۲، ص ۲۵۲). ۱۰. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج ۱، ص ۱۲۴. ۱۱. «يحرزون» از مادّه «احراز» به معناى حفظ کردن و ذخيره کردن و انبار نمودن است. به همين دليل، حرز به محلّى مى گويند که محفوظ است مانند صندوق، انبار و مانند آن. ۱۲. «وفادة» در اصل به معناى طلوع کردن و آشکار شدن مى باشد; سپس به معناى نزول و ورود آمده و وَفْد به هيأت و جمعيّتى گفته مى شود که به سراغ کشورى يا زمامدارى يا فرد يا گروهى که داراى شأن و مقامى هستند مى روند. ۱۳. بحارالانوار، ج ۱۲، ص ۸۶. ۱۴. سوره بقره، آيه ۱۲۷. ۱۵. سوره آل عمران، آيه ۹۶. ۱۶. شرح نهج البلاغه خويى، ج ۲، ص ۲۳۵. ۱۷. فروع کافى، ج ۴، ص ۲۴۰ (باب فضل النظر الى الکعبه). ۱۸. وسائل الشيعه، ج ۸، ص ۷ (باب وجوبه على کلّ مکلف مستطيع). ۱۹. بحارالانوار، ج ۹۹، ص ۲۶. ۲۰. در روايتى که هشام بن حکم از امام صادق(عليه السلام) نقل کرده است به همه اين فلسفه هاى چهارگانه به طور اجمال اشاره شده است (وسائل الشيعه، ج ۸، ص ۹) براى توضيح بيشتر درباره فلسفه حج مى توانيد به ج ۱۴ تفسير نمونه مراجعه کنيد. ۲۱. فروع کافى، ج ۴، ص ۲۷۱ (باب انه لو ترک الناس الحج لجائهم العذاب). ۲۲. راهنماى حرمين شريفين، ج ۱، ص ۵۴ (به نقل از گفتار ماه).