📚ضلع پنجم (1) 🔶مسئله ولایت از مهمترین ارکان تفکر اسلامی به ویژه شیعی است که در ساحتهای مختلف دین انعکاس یافته است: ولایت عرفانی، ولایت سیاسی، مفهوم کلامی ولایت ، ولایت اجتماعی و ... تا کنون تحقیقات فاخر و ارزنده ای درباره هر یک از اجزاء ولایت انجام شده است. اما نکته مهم آن است که آیا میتوان میان این کاربردهای به ظاهر متباین که از ولایت خدا و شیطان آغاز شده و به ولایت همسران و نظام اجتماعی امتداد می یابد، هسته مشترکی یافت؟ برخی متفکران ساده ترین راه را اشتراک لفظی میان این مفاهیم دانسته اند. برای روشن تر شدن گستردگی مفهوم ولایت به برخی از ابعاد ولایت در نظام دین که مورد تأکید متفکران بوده است، اشاره میشود: 1️⃣ قرآن کریم، نبرد تاریخی حق و باطل از زمان حضرت آدم(ع) تا ظهور حضرت ولی عصر(عج) را با محوریت تقابل ولایت حق و باطل معرفی میکند. (اللَّهُ وَلِيُّ الَّذينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّور وَ الَّذينَ كَفَرُوا أَوْلِياؤُهُمُ الطَّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ إِلَى الظُّلُمات؛ بقره: 257) 2️⃣ رسول اسلام(ص) ولایت را مهمترین رکن از ارکان پنجگانه دین معرفی کردند: «بُنِيَ الْإِسْلَامُ عَلَى خَمْسٍ عَلَى الصَّلَاةِ وَ الزَّكَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْحَجِّ وَ الْوَلَايَةِ وَ لَمْ يُنَادَ بِشَيْ‏ءٍ كَمَا نُودِيَ بِالْوَلَايَةِ فَأَخَذَ النَّاسُ بِأَرْبَعٍ وَ تَرَكُوا هَذِهِ يَعْنِي الْوَلَايَة ؛ اسلام بر پنج پایه بنا شده است: نماز، زکات، روزه، حج و ولایت؛ و هیچکدام به اندازه ولایت اهمیت ندارند. در حالی¬ که مردم چهار پایه اصلی را گرفته و ولایت را رها کردند.»(کافی ج2، ص18) 3️⃣محوریت اصل امامت در تفکر شیعی وابسته به تحلیل دقیق ولایت امام به منزله رقیقه ولایت الهی است و علمای شیعی همواره بر آن تأکید دارند. «إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذينَ آمَنُوا الَّذينَ يُقيمُونَ الصَّلاةَ وَ يُؤْتُونَ الزَّكاةَ وَ هُمْ راكِعُون‏» (مائده:55) 4️⃣ولایت اولیای الهی شرط قبولی عبادات معرفی شده است. وَ اللَّهِ لَوْ سَجَدَ حَتَّى يَنْقَطِعَ عُنُقُهُ مَا قَبِلَ اللَّهُ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مِنْهُ إِلَّا بِوَلَايَتِنَا أَهْلَ الْبَيْت؛ به خدا قسم اگر کسی به قدری سجده کند که گردن او قطع شود، خداوند اعمال او را بدون ولایت ما نخواهد پذیرفت. (کافی، ج2، ص457) «...فَإِنْ أَقَرَّ بِوَلَايَتِنَا ثُمَّ مَاتَ عَلَيْهَا قُبِلَتْ مِنْهُ صَلَاتُهُ وَ صَوْمُهُ وَ زَكَاتُهُ وَ حَجُّهُ وَ إِنْ لَمْ يُقِرَّ بِوَلَايَتِنَا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ لَمْ يَقْبَلِ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهُ شَيْئاً مِنْ أَعْمَالِه‏؛ اگر کسی ولایت ما را پذیرفت و مرد، خداوند نماز، روزه، زکات و حجش را میپذیرد ولی اگر کسی ولایت ما را نپذیرفت، خداوند هیچکدام از اعمال او را نخواهد پذیرفت»(مستدرک الوسائل، ج1، ص152) 5️⃣اندیشه سیاسی تشیع از دوران حضور تا کنون بر محوریت ولایت بین امام و امت شکل گرفته است. (ولایت سیاسی) 6️⃣ قرآن کریم ملاک ارتباطات بین الملل با غیرمسلمانان را با الگوی ولایت تبیین میکند. (مائده 51، ممتحنه1) 7️⃣ الگوی نظام خانوادگی در اسلام با محوریت مفهوم ولایت بین اعضای خانواده شکل میگیرد. 8️⃣یکی از مبانی نظامهای اجتماعی از جمله نظام سیاسی، اقتصادی، فرهنگی در اسلام، مفهوم ولایت بین حاکم و مردم و نیز مومنین با یکدیگر است. 9️⃣ حتی مفهوم ولایت در تحلیل ارتباط میان فرشتگان به عنوان مدبرات هستی و اهل بیت(ع) نیز مطرح شده است. (بصائرالدرجات، ص67) ♻️به نظر میرسد میتوان تحلیلی از ولایت ارائه داد که هسته مشترک و دالّ مرکزی برای تمام کاربردهای آن باشد، و به این ترتیب بتوان این کاربردهای به ظاهر متباین را در یک منظومه واحد معنا کرد. به همین منظور قصد دارم در سلسله یادداشتهایی این حقیقت را به زبان ساده و فارغ از موشکافیهای علمی معرفی کنم. 👤 عبدالله محمدی استاد طرح ولایت و عضو هیئت علمی موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران