سلسله یادداشت های «جستجوی عدالت در قرآن» قسمت دوم: عامل عدالت نویسنده:دکتر احمد اولیائی عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی منبع: کانال ایتای ایشان یکی از مهم ترین بحث ها در عدالت اجتماعی، عاملیت (agency) و بسط عدالت است؛ اینکه چه کسی یا نهادی و یا به طور کل عاملی، مسئول بسط و نهادینه کردن عدالت در جامعه است؟! می دانیم که ما اکنون از عدالت فردی (individual justice) صحبت نمیکنیم بلکه محل بحث ما عدالت اجتماعی (social justice) است. عدالت فردی بیشتر در حوزه اخلاق فردی و فقه فردی از لزوم عادلانه رفتار کردن فرد صحبت می کند؛ آیاتی مانند آیه ۲۸۲ سوره بقره «وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ» که در مورد عدالت کاتب و شاهد معاملات است، یا آیه ۹۵ سوره مائده «يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ» که در باب عدالت شاهدست، در حوزه عدالت فردی هستند. اما مسأله عاملیت بیشتر در عرصه عدالت اجتماعی که عدالت در ساختار و کلیت جامعه را دنبال می کند، نمود دارد. آیه ۲۵ سوره حدید «لَقَدْ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا بِالْبَيِّنَاتِ وَأَنْزَلْنَا مَعَهُمُ الْكِتَابَ وَالْمِيزَانَ لِيَقُومَ النَّاسُ بِالْقِسْطِ» شاید شروع خوبی برای جستجوی بحث عاملیت در عدالت باشد. پیامبران علیهم السلام با خود سه چیز دارند؛ بینات، کتاب و میزان. این سه یحتمل حاوی مواد نظریه جامع اسلامی عدالت اجتماعی ست که باید در فرایند اقامه اولا نظریه تولید و ثانیا اجرا شود. مردم که در این آیه فاعل فعل «یقوم» هستند، عامل بسط عدالت اند. اما یک نکته اساسی وجود دارد؛ این برداشت (عاملیت مردم) نباید این تصور را ایجاد کند که دولت(state) ها دیگر نقشی ندارند. شاید کلمه قسط در اینجا و تفاوت ظریفش با عدل، از همین منظر باشد با این توضیح که عدل (عدالت اجتماعی) که توزیع عادلانه منابع مهم ترین رکن آن است، وظیفه دولت هاست چرا که منابع و قدرت در اختیار آن هاست. اما قسط که معنای اخص دارد، به وظیفه مردم در برابر یکدیگر و انصاف در شراکت اشاره دارد. به عبارت دیگر، عاملیت عدالت در شرایط وجود دولت ها و حاکمیت ها (مانند جوامع کنونی) بر عهده آن هاست و پس از توزیع، اقامه قسط و امتداد توزیع و رعایت عدالت نسبت به یکدیگر، توسط عامل بعدی یعنی مردم صورت می گیرد. ⬅️پژوهشگاه را  در فضای مجازی دنبال کنید 🌐 https://takl.ink/Isca.ac.ir/