درسهایی ازقرآن (ج16) فلسفه وضوء وغسل: «لاتقربوالصلاة وأنتم سکاری.... ولاجنباً... حتی تغسلوا... فلم تجدوا ماءً فتیمموا صعیداً طیباً فأمسحوابوجوهکم وأیدیکم» (نساء43) «یاأیهالذین آمنوا إذاقمتم الی الصلاة فاغسلوا وجوهکم وأیدیکم الی المرافق وامسحوابرؤسکم وأرجلکم الی الکعبین.... فلم تجدوا ماءً فتیمموا صعیداً طیباً فامسحوا بوجوهکم وأیدیکم منه... (مائده6) در آيه ى 43 سوره نساء، به موضوع غسل و تيمّم اشاره شد، در اينجا علاوه بر آن دو، به مسأله ى وضو هم اشاره شده است. واژه ى «قيام»، هرگاه با حرف «الى» همراه شود، به معناى اراده كردن است. «اذا قُمتم الى الصّلاة» يعنى هرگاه تصميم به نماز خواندن گرفتيد. كلمه ى «جُنب»، به زن و مرد، مفرد و جمع، بطور يكسان اطلاق مى شود. شايد در اين آيه، مراد از جنب شدن، تنها احتلام باشد و منظور از لمس زنان، آميزش جنسى. مراد از فرمان «فاطّهروا» انجام غسل است. به قرينه اينكه در آيه ى 43 نساء به جاى «فاطّهّروا»، «تغتسلوا» فرموده است. قيد «الى المرافق»، براى بيان محدوده ى شستن است، نه جهت شستن. از آنجا كه كلمه ى «يَد» در زبان عربى، هم به دست، از انگشتان تا مچ و هم به دست، از انگشتان تا آرنج و هم به دست، از انگشتان تا كتف، اطلاق مى شود اين آيه مى فرمايد: در وضو، دست تا آرنج را بشوييد، نه كمتر و نه بيشتر. در تيمّم، روح بندگى نهفته است، چون دست به خاك زدن وماليدن آن به پيشانى كه بلندترين عضو بدن است همراه با قصد قربت، نوعى تواضع وخاكسارى در برابر خداست. آن گونه كه آب آلودگى را برطرف مى كند، خاك پاك هم خاصيّت ميكرب كشى دارد. چون در معرض تابش آفتاب و ريزش باران است. «صَعيد»، از «صعود» به معناى زمين بلند است. امام صادق عليه السلام در تفسير «صعيداً طيّباً» فرمودند: زمين بلندى كه آب از آن سرازير شود. (25) آرى، زمين گودى كه آب آلوده در آن جمع مى شود، براى تيمّم مناسب نيست، زيرا شرط تيمّم، خاك پاك است. در حديث مى خوانيم: «لا صلاة الاّ بطهور» (26) ، نماز جز با طهارت (وضو يا غسل يا تيمم) صحيح نيست. در حديث مى خوانيم: «اِبدأ بما بدء اللّه» (27) از همانجا آغاز كن كه خداوند در قرآن آغاز نموده است. همان گونه كه در قرآن اوّل شستن صورت، بعد دست ها وبعد مسح سر وبعد مسح پا آمده است، ترتيب وضو نيز همين گونه است. از امام سؤال شد كه چرا در وضو بخشى از سر مسح مى شود؟ فرمودند: «لمكان الباء» به خاطر حرف «باء» در كلمه ى «برؤسكم» زيرا معناى آن قسمتى از سر است واگر آيه «وامسحوا رؤسكم» بود در آن صورت بايد همه ى سر را مسح مى كرديم. (28) امام صادق عليه السلام فرمود: مراد از «لامستم»، آميزش جنسى است، ولى خداوند آن را پوشانده و پوشاندن امورى را دوست دارد، لذا آن گونه كه شما نام مى بريد، نام نبرده است. (29) امام رضا عليه السلام درباره ى فلسفه وضو مى فرمايد: * «يكون العبد طاهراً اذا قام بين يدى الجبّار»، زمينه پاكى هنگام ايستادن در برابر خداست. * «مطيعاً له فيما أمره»، نشانه ى بندگى و اطاعت است. * «نقيّاً من الادناس و النّجاسة»، عامل دورى از آلودگى ها و نجاست است. * «ذهاب الكسل و طرد النّعاس»، مايه ى دورى از كسالت و خواب آلودگى است. * «وتزكية الفؤاد للقيام»، آماده سازى و رشد روحى براى نماز است. (30) ----- 25) معانى الاخبار، ص 283. 26) تهذيب، ج 1، ص 49. 27) تفسير نورالثقلين. 28) كافى، ج 3، ص 30. 29) كافى، ج 5، ص 555. 30) وسائل، ج 1، ص 367.