درباره شب قدر(۳)
مرحوم علامه مصباح یزدی با ذکر پرسشی درباره شب قدر، میفرمایند:
«اینكه شب قدر بهتر از هزار شب است، به چه معناست؟ در كتاب فروع كافی روایاتی برای برتری شب قدر، بر سایر شبهای سال و بلكه بر هزار ماه، كه بیش از هشتاد سال عمر میشود، وجود دارد. عبادتی كه در شب قدر انجام میگیرد از عبادت هزار ماه برتر است. كسی كه موفق شود در شب قدر، دو ركعت نماز بخواند مثل آن است كه در هزار ماه هر شب دو ركعت نماز بخواند. این امتیاز توفیقی است كه خدای متعال به پیغمبر اسلام و به مسلمانها عنایت فرموده است تا مردم، تشویق شده و این شب را به عبادت بپردازند و از مزایا و بركات آن استفاده كنند.
آن شبِ قدری که گویند اهلِ خلوت امشب است. یا رب این تأثیرِ دولت در کدامین کوکب است.
پرسشی كه مطرح میشود آن است كه شب قدر دارای چه ویژگی است كه خداوند آنرا برتری بخشیده است؟ در قرآن به بعضی از ویژگیهای شب قدر اشاره شده است. علاوه بر آن برای فهم این ویژگیها به قریحه و ذوق نیاز است. قرآن درباره ویژگی شب قدر میفرماید: «تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ فِیها بِإِذْنِ رَبِّهِمْ مِنْ كُلِّ أَمْرٍ»؛ در شب قدر ملائكه به همراه روح نازل میشوند. برخی از مفسرین گفتهاند «روح»؛ همان «روح الامین»، جبرئیل است و ذكر جبرئیل بعد از ملائكه، ذكر خاص بعد از عام است؛ یعنی فرشتگان و به ویژه جبرئیل نازل میشوند. اما روایاتی وجود دارد كه میگوید:«الروح... خَلْقٌ أَعْظَمُ مِنْ جَبْرَئِیلَ»( بحارالأنوار، ج ۱۸، ص ۲۶۵، باب ۲)، یا «أَعْظَمُ مِنَ الْمَلَائِكَة» (بحارالأنوار، ج ۲۵، ص ۴۲، باب ۲)؛ برای تایید آن نیز میگویند در قرآن كه آمده «تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ»؛حرف «واو»؛ پیش از «الروح»؛ دلالت بر مباینت دارد. به این معنا كه روح موجودی برتر و اشرف از همه ملائكه به شمار میرود.
اما همه فرشتگان در شب قدر برای چه نازل میشوند؟ شكی نیست كه در شب قدر همه ملائكه و فرشتگان نازل میشوند. از «الف و لام»؛ در «الملائكه»؛ استغراق فهمیده میشود به معنی همه فرشتگان.
دستهای از ملائكه، در قرآن به نام «عالین»، نامیده شده اند. وقتی شیطان بر آدم سجده نكرد، به او گفتند: «أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالِینَ»؛ آیا تو از روی استكبار سجده نكردی یا اینكه از فرشتگان عالین بودی، كه مأمور به سجده نبودند؟ در روایتی نقل شده است كه «عالین»؛ دستهای از ملائكه مقرّب و ممتاز و عالیرتبهای هستند كه جز مقام ربوبی، به هیچ چیز دیگری توجّه ندارند. این فرشتگان به اینكه انسان خلق و به او مقام داده شده، توجهی نداشتند و تنها به مقام ربوبی توجه داشته و او را عبادت میكردند.
از همین رو از سجده به آدم، مستثنا شده بودند. به نظر میرسد كه در شب قدر فرشتگان عالین نازل نمیشوند و فرشتگانی كه مأموریت؛ اجرایی دارند، به همراه روح، كه گویا فرمانده ملائكه و بزرگترین آنها به حساب میآید، در شب قدر نازل می شوند. بعضی از علمای اهل سنت بر این باورند كه نزول ملائكه و روح تنها یك مرتبه و آن هم برای نزول قرآن بر پیغمبر اتفاق افتاده و دیگر تمام شده است.
این دسته از علمای اهل سنت میگویند: اگر عبادت شبهای قدر چند برابر ثواب دارد و بهتر از هزار ماه است، به خاطر آن است كه یادبود و یادآور شب عظیم نزول قرآن است. همچنان كه میلاد پیغمبر اكرم(ص) در روز معین و یكبار اتفاق افتاده و هر سال برای آن عید مولود گرفته میشود، برای یادبود شبهای قدر نیز، به این شب برتری و شرافت داده شده است. این نظر برخی از علمای اهل سنت است. اگرچه بیشتر علمای اهل تسنن این نظر را قبول ندارند.
در اینجا این سؤال مطرح می شود اكنون كه دیگر نزول قرآنی وجود ندارد كه ملائكه بر پیغمبر نازل شوند، پس در شب قدر ملائكه برای چه كاری و بر چه كسی نازل میشوند؟ در اصول كافی در باب حجت، روایتی از امام معصوم(ع) آمده است كه خطاب به شخصی فرمودند: «برای اثبات ولایت ما برای مخالفین، با سوره قدر احتجاج كنید. چرا كه یكی از دلایل لزوم امام بعد از پیغمبر اكرم(ص) این سوره است.»؛ این شخص با تعجب می گوید در این سوره از امامت و ولایت سخنی گفته نشده است. پس چگونه میتوان از این سوره برای اثبات مسئله امامت احتجاج نمود؟
حضرت فرمودند: از مخالفان بپرسید در شب قدر ملائكه بر چه كسی نازل میشوند؟ آیا تاكنون كسی ادعا كرده است كه در شب قدر، ملائكه بر او نازل شده باشند؟ هیچ كس نمیتواند ادعا كند كه نزول ملائكه را در شب قدر درك كرده است. تاكنون نیز كسی در این باره مدعی نشده است. قرآن نیز میگوید «تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَ الرُّوحُ»؛ فرشتگان با روح در شب قدر نازل می شوند. بنابراین حتماً باید پس از پیغمبر(ص) كسی وجود داشته باشد تا ملائكه بر او نازل شوند. او كسی جز حجت خدا و امام زمان(عج) نخواهد بود.»
✍
محمد صدرا مازنی
@pavaragi