🔰بخش دوم🔰
اواخر سده ۱۳(ه.ش) آبستن تحولات زیادی است که شیخ فضل الله را از مدافع سرسخت مشروطه به شیخ شهید مخالف مشروطه تبدیل می‌کند. نفوذ جریانات غرب گرا در صفوف این حرکت مردمی مظلومیت تفکر اسلام ناب را بیش از پیش و مجتهدین شیعه را در انزوایی چندین ساله فرو برد. این مطلب تلاشی برای کاستن از شدت مظلومیت شیخ شهید مشروطه است.
انقلاب مشروطه یا به عبارت بهتر جنبش مشروطه که از آذر ۱۲۸۴ (ش) تا مرداد ۱۲۸۵ (ش) رخ داد از منظر تأثیر گذاری بر هندسه سیاسی ایران معاصر جایگاه بسیار ویژه‌ای دارد، به عبارت بهتر مبدأ تاریخ معاصر ایران را شاید بتوان مشروطه گذاشت، در واقع تاریخ معاصر ایران امروز متشکل از کش و قوس‌هایی است که در میان جریان‌های فعال در مشروطه رخ داد، این أمر به میزانی جدی است که حتی برخی از اندیشمندان تاریخ معاصر، انقلاب اسلامی را خیزش دوباره جریانی در مشروطه می‌دانند که با اعدام شیخ فضل الله به ظاهر از بین رفت.
در مشروطه چه گذشت؟
ابتدا و برای آنکه اطلاعات و تحلیل‌های ارائه شده در این بخش معنادار شوند لازم است نگاهی کوتاه به آنچه در مشروطه گذشت بیندازیم.
با اوج گرفتن بی عدالتی‌ها در سطح جامعه، فلک کردن تعدادی از تجار توسط میرزا احمد خان علاء الدوله همانند کبریتی در انبار باروت عمل کرده و اعتراضات مردم به رهبری علما را شکل می‌دهد. این اعتراضات با شعار عدالتخانه نخست با تحصن در حرم حضرت عبدالعظیم و سپس با مهاجرت کبری و تحصن در حرم حضرت معصومه (س) ادامه یافت. با غیبت روحانیون به واسطه تحصن در حرم حضرت معصومه (س) روشنفکری عنان جریان را در دست گرفته و تحصن‌ها به سفارت انگلیس انتقال یافت. در این اثنا شعار عدالتخانه جای خود را به مشروطه داد. سپس مجلس اول مشروطه شکل یافته و شیخ فضل الله نوری شعار مشروطه مشروعه را سر داد، سپس با به توپ بستن مجلس توسط محمد علی شاه دوران استبداد صغیر شروع می‌شود. در مرحله بعد مشروطه خواهان توسط روسیه و انگلیس از شمال و جنوب مسلح شده و روانه تهران می‌شوند و پس از ساقط کردن محمد علی شاه مجلس مشروطه دوم شکل گرفته و شیخ فضل الله اعدام می‌گردد.
بستر‌های اجتماعی وقوع مشروطه
شاید این بخش از رساله مقیم و مسافر حاج آقا نورالله اصفهانی برای نمایاندن وضعیت آن روز‌ها کفایت کند:
«یک موقع سفری به نزدیکی‌های مشهد داشتیم. در آنجا هنگام پخت غذا صاحب خانه التماس کرد که اگر چلو طبخ می‌کنید آبش را در نهایت به ما بدهید. پذیرفتم، ولی کنجکاو شدم که آن‌ها آب چلو را برای چه می‌خواهند. بعد که آب چلو را به آن‌ها دادیم آشپز را مأمور کردم که برود و ببیند آب چلو را برای چه می‌خواستند. سپس آشپز دید که در آن سبوس جو ریخته و با اشتها از دست هم می‌ربایند و می‌خورند. بعد که شدت فقر آن‌ها را دیدم به آشپز دستور دادم که یک بشقاب چلو به آن‌ها بدهد، اما به محض اینکار دیدم صدای شیون از خانه آن‌ها بلند شد. با همراهان به نزد آن‌ها رفتیم و علت شیون را پرسیدیم که گفتند سال گذشته محصول کمی به دست آمد که آنرا فروختیم و به عنوان مالیات به دولت دادیم؛ بعد فروعات حواله کردند که دو بره و گاو داشتیم فروخته و به آن‌ها دادیم. سپس رسوم پیشکاری حواله کردندکه دیگر چیزی نداشیم. مأموران چنان سختگیری می‌کردند که ناچار طفل خود را نزد ترکمن‌ها برده و به هفت تومان فروختیم. طفل وقتی ترکمن‌ها را دید لرزید و به ما پناه آورد. اورا آرام کرده و خواباندم و بعد به ترکمن‌ها گفتم تا من نرفتم اورا بیدار نکنید. اکنون از آن موقع ما هر وقت غذای خوشمزه می‌خوریم به یاد دختر خویش می‌افتیم.»
گذشته از فقر گسترده و ظلم ساختاری موجود، قرارداد‌های ننگین استعماری همچون گلستان، ترکمچای، قرارداد‌های اقتصادی رویتر و تالبوف و افزایش نفوذ بیگانگان همگی زمینه را برای ایجاد اعتراضات مساعد می‌ساخت.
صحنه گردانان مشروطه
بازیگران انقلاب مشروطه را می‌توان به چهار قسم تقسیم نمود:
نیرو‌های مذهبی: جریان‌های مذهبی فعال در مشروطه را می‌توان به مشروطه خواهان مقدس به رهبری آخوند خراسانی و [محمد حسین] نائینی [که مدافع و پشتیبان مشروطه چیان جریان غربگرا بودند] و مشروطه مشروعه به رهبری شیخ فضل الله نوری [که با سیطره غربگرایان مخالف بودند] تقسیم کرد. هسته مرکزی اندیشه مذهبی را باور به ربوبیت خداوند متعال تشکیل می‌داد؛ به عبارت دیگر حکومت تنها متعلق به خداوند و هر سیستمی که بتواند به این ایده نزدیک‌تر شود مطلوب این جریان بود. در خصوص اختلافات این دو دسته از جریان مشروطه خواه در ادامه مطالبی را مطرح خواهیم کرد.
استبداد: به صورت کلی هر کس رأی خود را بدون توجه به هدایت الهی ملاک و میزان قرار دهد مستبد نام دارد. ریشه استبداد ایران چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام در نظام ایلیاتی حاکم استوار شدن است. در این ساختار رئیس حتی اگر دینی عمل کند قدرت خود را از دین نگرفته و محبوبیت
🔰ادامه در بخش سوم🔰