تفسیر «الرحمن الرحیم» رحمان و رحیم هردو از ریشه «رحمت» گرفته شده منتهی با دو عنایت و نگاه متفاوت، به تعبیری از دو بعد متفاوت. رحمن صیغۀ مبالغه است - که از صیغه‌های مبالغه در عربی صیغه فعلان است - رحمن نشان دهنده کثرت رحمت و افزونی رحمت است نشان دهنده سعۀ دایره رحمت الهی است. رحیم از همان ماده رحمت است، منتهی صفت مشبهه است، نشان دهنده ثبات و دوام است. وقتی که ما ماده‌ای را به صیغه فعیل در عربی می‌بریم در حقیقت نشان می‌دهیم که این صفت ثبات و دوام دارد. پس اگر «الرحمن الرحیم» را منهای آن خصوصیتی که بعداً عرض خواهم کرد همینطوری در نظر بگیریم از این دو کلمه و دو چیزی می‌فهمیم: از «الرحمن» می‌فهمیم که خداوند دارای رحمت بسیار زیادی است و دامنۀ رحمت خدا بسیار وسیع است، از «الرحیم» می‌فهمیم که رحمت خدا مستمر و مستدام است و ثابت برای اوست هیچ وقت این رحمت زایل نمی‌شود. این دو معنی را در نظر داشته باشید. البته در عرف قرآن، رحمن و رحیم به دو معنی [دیگر] هم به کار رفته است، رحمن به عنوان رحمت خدا در دنیا نسبت به همه موجودات به کار رفته. وقتی خدا را با رحمانیت ستایش می‌کنیم در حقیقت می‌گوییم که خداوند رحمتش شامل همه موجودات عالم است، پس رحمن به معنای دارنده رحمت همگانی است. این رحمت همگانی چیست؟ رحمتِ خلق آنها و آفریدن آنها، رحمتِ هدایت عمومی آنها «اعطى کل شیء خلقه ثم هدی» خدای متعال همه چیز را در یک مجرایی هدایت می‌کند، درخت را هم خدا هدایت می‌کند به سمت رشد و کمال، دانه را به سمت ثمر دادن و روئیدن و حیوان را همینطور جمادات را همین‌‌طور آفرینش و هدایت طبیعی همه موجودات رحمت خدا است بر همه موجودات، بر هر موجودی رحمت متناسب با او از سوی خداست، در دنیا به انسان رحمت می‌دهد، به همه انسان‌ها رحمت حیات، تنفس زاد و ولد، رحمت لذت‌های همه عالم، به حیوانات هم فراخور همین نیازها رحمتی داده شده، به جمادات به فراخور نیازهایشان رحمتی داده شده پس این آن رحمت عام الهی است نسبت به همه موجودات. خدا را به اعتبار این رحمت رحمان می‌گویند پس «الرحمن» یعنی بخشنده رحمت همگانی و وسیع که می‌بینید رحمت بسیار زیادی هم هست اما این رحمت موقت است و محدود به همین دنیا است، بعد از این عالم نوبت این رحمت نیست مگر به شکل بسیار محدود و محصوری، مثلاً در قیامت خداوند انسان‌ها را مجدداً زنده می‌‌کند این هم رحمت است اما این رحمت رحمانی رحمت همگانی و عمومی گرچه گسترده و همگانی است اما محدود و موقت است، مخصوص این دنیا است، ولی رحمتی که از کلمه رحیم فهمیده می‌شود نوعش نوع دیگری است، رحمت خاص است، رحمتی است مخصوص جمعی از موجودات [است] و آن جمع عبارتند از: مؤمنین، بندگان صالح خدا. وقتی بگوئیم «الرحیم» و خدا را با صفت رحیم ستایش کنیم، در حقیقت اشاره می‌کنیم به نوع خاص از رحمت پروردگار و آن رحمت مخصوص مؤمنین است آنها چیست؟ آن عبارتست از هدایت خاص از مغفرت، از پاداش نیکوی کارها، از رضا و رضوان که مخصوص مؤمنین است، اما این رحمت اگرچه دامنه‌اش محدود است، اما همیشگی است. پس «الرحیم» یعنی دارنده رحمت ویژه اما همیشگی، «الرحمن» یعنی دارای رحمت گسترده اما محدود به زمان خاصی که عبارتست از دنیا. قبلاً من اینجور معنا کردم به نام خدای دارای رحمت همگانی و رحمت همیشگی، حالا که به لغت مراجعه می‌کنم، دقت می‌کنم در لغت، به نظرم این جور می‌آید که «رحمن» را می‌شود به صفت «بخشا» یا «بخشنده»، ترجمه کرد. بخشندگی خدا هیچ قیدی ندارد، به همه می‌بخشد «بخشا» هم به همین معنا است. البته بعضی‌ها ترجمه می‌کنند خدای بخشاینده، غلط نیست چون بخشائیدن هم به معنی بخشیدن می‌آید، اما بخشیدن یعنی چیزی را به کسی دادن که بخشائیدن هم گاهی به همین معنا استعمال می‌شود، لکن بیشترین معنای بخشائیدن گذشت کردن است بر من «ببخشای»، یعنی از من بگذر. بنابراین بخشایش به رحیم بیشتر تناسب دارد پس ما «رحمن» را می‌توانیم با کلمه بخشنده یا بخشا ترجمه کنیم و «رحیم» را به معنای بخشایشگر یا بخشاینده، لذا می‌توانیم بگوئیم به نام خداوند بخشنده بخشایشگر یا بخشای بخشایشگر. ۱۳۶۹/۱۲/۲۲ بیانات در جلسۀ دوم تفسیر سوره حمد @t_manzome_f_r مجموعۀ تبیین منظومۀ فکری رهبری