بحران در بدن و بحران در مدینه!
این روزها با پدیداری بلای «کرونا» در جهان، «بحران» از پرکاربردترین واژههاست! آن را برابر crisis مینهند؛ ولی در فارسی، واژههایی دیگر مانند «معرکه»، «هنگامه» («ولاستون/کمانگیر» از نخستین فرهنگهای انگلیسی بفارسی!)، «موضع حساس»، «نقطهی عطف» (هزارهی حقشناس)، «بزنگاه»، «سرگشتگی» (آریانپور) و ... را نیز برابرش گذاردهاند! در کجایی و ریشهی این واژه آرایی گوناگون گفتهاند: برخی آن را «مولَّد» (وکل ذلک مولد/صفیپوری)، برخی معرب از «سریانی» (وهذه کلمة سریانیة/خوارزمی) و برخی تازیشده از «یونانی» (بالضم هو لفظ یونانی معرب/تهانوی) دانستند؛ اما آشکارا، این واژه زبانزد/اصطلاحی در پزشکیست که «مجازی»، در دیگر حوزهها بکار رفته: «لفظ مذکور مجازا در شدت و تزلزل و تصادم امور مهمه استعمال میشود مثل بحران سیاست و بحران کابینه و امثال آنها» (فرهنگ نظام داعیالإسلام) و این دست بهرهگیری از واژگان دانش طب در «اجتماعیات»، «اقتصادیات» و «سیاسیات» کم نیست؛ زیرا از گذشتههای کهن، مدینه را ببدن و سیاست مدن را بصناعت طب مانند میکردند: «کما أن صحة البدن ... کذلک صحة المدینة ...» (فصول منتزعهی فارابی) و آن دو را همانند و در کنار هم بکار میبردند: «کذلک فی الأفعال الإنسانیة أی فی الصنائع الفاعلة مثل صناعة التمدن وصناعة الطب» (تفسیر مابعدالطبیعهی ارسطوی ابن رشد) و حتا برخی در یک کتاب این را بررسیدهاند: «حفظ الصحت و سیاست المدن» حکیم ساوجی بفارسی!
این ویژهواژهی طبی را در بسیاری از کتابهای پزشکی جهان اسلام مانند «الحاوی» رازی، «الموجز فی الطب» ابن نفیس، «المولودین» حنین، «التصریف» زهراوی، «شرح أقسرائی»، «کناش فی الطب» کشکری، «المختارات فی الطب» بغدادی و ... میتوان یافت. «فرهنگ معین» بحران را «آشفتگی و تغییر حالت ناگهانی» و «بالاترین مرحلهی یک جریان» گفته و برخی نیز «آشفتگی»، «آشوب»، «تشنج»، «تلاطم» و ... (این واژهها آدمی را بیاد بحر/دریا میاندازد که آن را ریشهی بحران میپندارند!) را برابرش گذاردند و همچنین آن را بمعنای «مخاطره» دانستند و برخی سرهنگاران نیز «چالش» را برایش پیش نهادند؛ اما بحران در پزشکی چیست!؟ تهانوی در «کشاف اصطلاحات الفنون» پس از آنکه معنای واژهی بحران را در یونانی «الفصل فی الخطاب» آورده (که آدمی را بیاد «قضا[ء]/داوری» میاندازد و معنای «نقد» را بذهن میآورد!) و ناظر بپزشکی آن را «الخطاب الذی یکون به الفصل بین الخصمین أعنی الطبیعة والمرض» دانسته، از جالینوس نقل میکند: «هو الحکم الحاصل لأنه به یکون انفصال حکم المرض إما إلی الصحة وإما إلی العطب» و بحران را نزد پزشکان لازمهی این معنا میشمارد و میگوید: «وهو تغیر عظیم یحدث فی المرض دفعة إلی الصحة أو إلی العطب» (سپس گونههای بحران را که برخی رو بتندرستی و برخی دیگر رو نابودیست، برمیشمارد!) و مانند آن، داعیالإسلام در «فرهنگ نظام» بحران را «نهایت شدت مرض که در آن یا طبیعت غالب شود و صحت آید یا مرض غالب شود و موت» و خوارزمی در «مفاتیح العلوم» آن را «البحران حالة تحدث للعلیل دفعة استفراغا وتغیرا عظیما ... وینتقل المریض من البحران إلی صلاح وربما انتقل إلی ما هو أشد منه» تعریف کردهاند (آریانپور در فرهنگ «شور/اوج بیماری»، «نقطهی عطف مرض» و «کریز» (تولک و پَرریزی پرندگان!) را نیز برابر crisis آورده)!