🔹«فَعَزَزْنا»
ماده «عزز»
▪️ در اصل به معنای شدت و قوت؛ و اموری شبیه آن مانند قهر و غلبه می‌باشد
📚(معجم المقاييس اللغة، ج۴، ص۳۸؛ مفردات ألفاظ القرآن، ص۵۶3)
▪️هرچند برخی بر این باورند که چون «عزت» در مقابل «ذلت» می‌باشد (تُعِزُّ مَنْ تَشاءُ وَ تُذِلُّ مَنْ تَشاءُ؛ آل‌عمران/26) پس اصل معنای آن تفوق و برتری جستن بر فرودستان است (همان گونه که اصل ماده «ذلل» خواری و پستی در مقابل مافوق است) و اموری همچون شدت و قوت و قهر و غلبه از لوازم آن می باشد.
📚(التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج8، ص114)
▫️اینکه کلمه «عزّت»، در مورد خدا و عزت خداداد در معنای مثبت به کار رفته (وَ لِلَّهِ الْعِزَّةُ وَ لِرَسُولِهِ وَ لِلْمُؤْمِنين؛ منافقون/8)، اما در مورد کافران در معنای منفی به کار رفته (بَلِ الَّذِينَ كَفَرُوا فِي عِزَّةٍ وَ شِقاقٍ، ص/2) می‌تواند موید همین نکته باشد [چرا که کافران را همواره در غلبه و قوت دانستن خلاف منطق قرآن است و اینجا معنای برتری‌جویی مناسب‌تر است]؛
▫️ اما دیگران این موارد منفی را - مثلا در مورد «أَخَذَتْهُ الْعِزَّةُ بِالْإِثْمِ» (بقره/203) – کاربرد استعاری این کلمه برای باد به دماغ انداختن و تعصب مذموم دانسته‌اند.
▪️در هر صورت، «عِزّ» و «عِزَّة» حالتی در شخص است که مانع از آن می‌شود که مغلوب واقع شود (أَ يَبْتَغُونَ عِنْدَهُمُ الْعِزَّةَ فَإِنَّ الْعِزَّةَ لِلَّهِ جَمِيعاً؛ نساء/139)
و در آیه «وَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ آلِهَةً لِيَكُونُوا لَهُمْ عِزًّا» (مريم/81)، به معنای این است که مانع عذابشان شود. (مفردات ألفاظ القرآن، ص۵۶3)؛ و
▪️«عزیز» -که جمع آن «أعِزَّة» می باشد (جَعَلُوا أَعِزَّةَ أَهْلِها أَذِلَّة، نمل/34؛ أَذِلَّةٍ عَلَى الْمُؤْمِنينَ أَعِزَّةٍ عَلَى الْكافِرين، مائده/54)-
یعنی کسی که همواره غالب است و هیچگاه مغلوب نمی‌شود (إِنَّهُ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ، عنكبوت/26؛ يا أَيُّهَا الْعَزِيزُ مَسَّنا، يوسف/88؛ وَ إِنَّهُ لَكِتابٌ عَزِيزٌ لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِه، فصلت/41-42)
📚 (مفردات ألفاظ القرآن، ص۵۶۴)
▪️وقتی این ماده با حرف اضافه «علی» همراه شود به معنای «صَعُبَ» (سخت و دشوار شدن) می‌باشد چنانکه «عَزِيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ» (توبة/128) یعنی آنچه شما را به زحمت می‌اندازد بر او سخت می‌آید
📚(مفردات ألفاظ القرآن، ص۵۶۴)
و «وَ ما ذلِكَ عَلَی اللَّهِ بِعَزيزٍ» (فاطر/17) نیز یعنی انجامش بر خدا سخت و دشوار نیست؛
و البته ظاهرا به همین مناسبت کم‌کم کاربرد این کلمه بدون حرف «علی» در این معنا هم رایج شده است، چنانکه تعبیر «عزیزی» (همان «عزیزم» در فارسی) را در مورد محبوبی به کار می‌رود که جدایی از او بر انسان سخت و دشوار است
📚(الفروق في اللغة، ص۱۰۴)
ویا به چیزی هم که نایاب است، چون دسترسی [= غلبه] به آن سخت و دشوار است، «عزیز» گفته می‌شود.
▪️این ماده وقتی در باب ثلاثی مجرد است (عَزَّ، یَعِزُّ)، غالبا به معنای غلبه کردن می باشد چنانکه در آیه «عَزَّني فِي الْخِطابِ» (ص/23) یعنی «در گفتگو و بحث بر من غلبه کرد»
📚(مفردات ألفاظ القرآن، ص564)
▪️اما وقتی به باب افعال و تفعیل می رود (أعَزَّ و عَزَّزَ) به معنای تقویت کردن و محکم کردن است (فَعَزَّزْنا بِثالِثٍ؛ یس/14)
📚(معجم المقاييس اللغة، ج۴، ص۳9؛ لسان العرب، ج5، ص376)
▪️گفتیم که معنای عزت به قهر و غلبه بسیار نزدیک است؛ اما تفاوت «عزیز» با «قاهر» (غلبه‌کننده) در این است که عزیز از این جهت گفته می‌شود که کسی توان غلبه و اذیت و آزار او را ندارد، اما قاهر از این جهت گفته می‌شود که او بر دیگران غلبه می‌کند
📚 (الفروق في اللغة، ص۱۰۳).
▪️در مورد کلمه «أعز» واضح است که افعل تفضیل است (عزیزتر) (لَيُخْرِجَنَّ الْأَعَزُّ مِنْهَا الْأَذَلَّ؛ منافقون/8)
و در مورد «عُزَّى» که نام بتی از بت های معروف عرب بوده (أَ فَرَأَيْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّى؛ نجم/19) اغلب آن را در ذیل همین ماده (عزز) آورده‌اند
📚(مفردات ألفاظ القرآن، ص564)
و بعضا احتمال داده‌اند که این هم افعل تفضیل و مونث «أعَزّ» باشد
📚(معجم المقاييس اللغة، ج4، ص42؛ لسان العرب، ج5، ص378؛ تاج العروس، ج8، ص101؛ التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج8، ص117)
ماده «عزز» و مشتقات آن 120 بار در قرآن کریم به کار رفته است.
@yekaye