شرح و تفسير
راه و روش توبه
امام عليه السلام راه نجات از گناه را در اين گفتار حكيمانۀ خود نشان مى‌دهد و مى‌فرمايد:«گناهى كه بعد از آن مهلت دو ركعت نماز داشته باشم مرا نگران و غمگين نمى‌كند (چراكه در اين نماز يا بعد از آن، عفو و) عافيت را از خدا مى‌طلبم (و توبه مى‌كنم)»؛ (مَا أَهَمَّنِي ذَنْبٌ أُمْهِلْتُ بَعْدَهُ حَتَّى أُصَلِّىَ رَكْعَتَيْنِ وَ أَسْأَلَ اللّهَ الْعَافِيَةَ) .
جملۀ «مَا أَهَمَّنِي ذَنْبٌ» به معناى بى‌اهميت شمردن گناه نيست، بلكه به معنى اندوهگين و نگران نشدن است، چراكه انسان راه توبه را از طريق نماز باز مى‌كند. به هر حال اين كلام شريف، تشويق به گناه نيست، بلكه تشويق به توبه است به اين‌گونه كه هشدار مى‌دهد هر لحظه ممكن است مرگ انسان فرا برسد خواه عوامل درونى وجود او ازقبيل سكته‌ها و مرگ ناگهانى باعث شود و يا عوامل برونى و حوادث گوناگونى كه در يك لحظه به عمر انسان پايان مى‌دهد، بنابراين انسان بايد مهلتى را كه براى دو ركعت نماز و توبه در پيشگاه خدا دارد از دست ندهد و فوراً شيطان را از خود دور سازد و به درگاه خدا روى آورد و با تعظيم و خضوع و اقرار به گناه و اظهار ندامت، عفو و آمرزش را طلب كند.
اين احتمال نيز در تفسير كلام فوق داده شده كه منظور امام عليه السلام اين است:
هرگاه انسان نماز بعد از گناه انجام دهد، از باب «إِنَّ الْحَسَناتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئاتِ» چنين نمازى آثار گناه را از نامۀ اعمال او و روح و جانش محو مى‌كند. و جمع ميان هر دو تفسير مانعى ندارد.
همان‌گونه كه در بحث سند اين گفتار حكمت‌آميز گفته شد، جملۀ «وَ أَسْأَلَ اللّهَ الْعَافِيَةَ» در غالب نسخ نهج‌البلاغه نيامده است؛ ولى در نسخۀ ابن ابى‌الحديد و صبحى صالح ذكر شده و مفهومش اين است كه از خدا عافيت از آلوده شدن به گناه در آينده و عافيت از عذاب الهى نسبت به گذشته را تقاضا مى‌كنم. اين جمله مى‌تواند اشاره‌اى به اين مطلب باشد كه انسان بعد از آلودگى به گناه و توبه مراقبت كند در آينده آلودۀ گناه نشود و عافيت در برابر آن داشته باشد، زيرا مطابق حديث معروفى كه از اميرمؤمنان على عليه السلام در بحارالانوار آمده، ترك گناه آسان‌تر از درخواست توبه است
(تَرْكُ الذَّنْبِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِ التَّوْبَةِ) . ١
نكته
حقيقت توبه و تأخير نينداختن آن
توبه، درى از درهاى مهم رحمت الهى است كه به روى بندگان خطاكار گشوده شده است و اگر اين باب رحمت گشوده نمى‌شد، گنهكاران در يأس و نوميدى و سپس گناه بيشتر فرو مى‌رفتند. بايد توجه داشت كه توبه شامل حال همه حتى انبيا و اوليا مى‌شود؛ ولى هركدام توبۀ خاص خود را دارند.
امام صادق عليه السلام مى‌فرمايد:
«التَّوْبَةُ حَبْلُ اللَّهِ وَ مَدَدُ عِنَايَتِهِ وَ لا بُدَّ لِلْعَبْدِ مِنْ مُدَاوَمَةِ التَّوْبَةِ عَلَى كُلِّ حَالٍ وَ كُلُّ فِرْقَةٍ مِنَ الْعِبَادِ لَهُمْ تَوْبَةٌ فَتَوْبَةُ الْأَنْبِيَاءِ مِنِ اضْطِرَابِ السِّرِّ وَ تَوْبَةُ الْأَصْفِيَاءِ مِنَ التَّنَفُّسِ وَ تَوْبَةُ الْأَوْلِيَاءِ مِنْ تَلْوِينِ الْخَطَرَاتِ وَ تَوْبَةُ الْخَاصِّ مِنَ الْاِشْتِغَالِ بِغَيْرِ اللَّهِ وَ تَوْبَةُ الْعَامِّ مِنَ الذُّنُوبِ؛ توبه ريسمان الهى و امداد عنايت اوست و لازم است بندگان پيوسته و در هر حال به سراغ توبه بروند. ولى هر گروهى از بندگان، توبۀ خاص خود را دارند. توبۀ پيامبران از اضطراب درون آن‌هاست و توبۀ برگزيدگان از نَفَسى است كه به غير ياد خدا مى‌كشند و توبۀ اولياء از خطرات رنگارنگى است كه در برابر آن‌ها ظاهر مى‌شود و توبۀ خواص از اشتغال به غير خداست و توبۀ عوام از گناهان است». ١
توبه به اندازه‌اى داراى اهميت است كه امام باقر عليه السلام مى‌فرمايد:
«لا وَ اللَّهِ مَا أَرَادَ اللَّهُ تَعَالَى مِنَ النَّاسِ إِلَّا خَصْلَتَيْنِ أَنْ يُقِرُّوا لَهُ بِالنِّعَمِ فَيَزِيدَهُمْ وَ بِالذُّنُوبِ فَيَغْفِرَهَا لَهُمْ؛ نه، به خدا قسم خداوند از بندگانش جز دو چيز نخواسته است:
نخست اين‌كه به نعمت‌هاى او اقرار كنند (و شكر نعمت به جاى آورند) تا بر آن‌ها بيفزايد. ديگر اين‌كه به گناهانشان اعتراف (و از آن‌ها توبه) كنند تا آن‌ها را بر آنان ببخشد». ٢
از جمله مسائلى كه به آن هشدار داده شده است تسويف و تاخير توبه است، چراكه اگر انسان در آستانۀ رفتن از اين جهان قرار گيرد يا نشانه‌هاى عذاب الهى ظاهر شود، درهاى توبه بسته خواهد شد، ازاين‌رو اميرمؤمنان على عليه السلام مى‌فرمايد:
«إِنْ قَارَفْتَ سَيِّئَةً فَعَجِّلْ مَحْوَهَا بِالتَّوْبَةِ؛ اگر مرتكب گناه شدى هرچه زودتر آن را با آب توبه بشوی.