⚜ سوره رحمان نظم و نسبت درونی سوره (قسمت دوم) در این سوره تنها دو آیه وجود دارد که حرف پایانی‌شان غیر از دو حرف نون و میم است و بر آهنگ تمام سوره سایه افکنده است. این دو آیه به حرفِ «ر» ختم می‌شوند: 🔹خَلَقَ الإنْسَانَ مِنْ صَلْصَالٍ كَالْفَخَّارِ * وَ خَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مَارِجٍ مِنْ نَارٍ (الرحمن، ۱۴_۱۵). ✅ این دو آیه به آفرینش انسان و جن می‌پردازند؛ همان «ثَقَلانِ» و دو گروهی که خطاب کلی سوره به آنان است و در واقع، سیر و دور سوره، دائر در مدار «تثنیه» و ذکر این دو گروه است. ❇️ آهنگ سوره به صورتی تنظیم شده است که بتواند به جنّ و انس خطاب کند و با افعال تثنیه، ایشان را انذار و هشدار دهد و از آنها پرسش‌گری کند: 💠 سَنَفْرُغُ لَكُمْ أَیهَا الثَّقَلانِ * فَبِأَی آلاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ * یا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الإنْسِ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَنْفُذُوا مِنْ أَقْطَارِ السَّمَاوَاتِ وَ الأرْضِ فَانْفُذُوا لا تَنْفُذُونَ إِلا بِسُلْطَانٍ * فَبِأَی آلاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ * یرْسَلُ عَلَیكُمَا شُوَاظٌ مِنْ نَارٍ وَ نُحَاسٌ فَلا تَنْتَصِرَانِ * فَبِأَی آلاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ (الرحمن، ۳۱-۳۴). ✅ حال اشاره‌ای سریع به آفرینش این دو گروه در دو آیه با حرفی متمایز آمده است: 🔹خَلَقَ الإنْسَانَ مِنْ صَلْصَالٍ كَالْفَخَّارِ * وَخَلَقَ الْجَانَّ مِنْ مَارِجٍ مِنْ نَارٍ (الرحمن، ۱۵). ❇️ سوره رحمان را از حیث تکرار یک آیه در آن و حالت حروف پایانی آیات در آن، باید در قرآن کریم منحصر به فرد خواند. ✅ جدا از آیه مذکور، در این سوره فشرده، چندین واژه و عبارت دیگر نیز وجود دارند که در پایان آیات تکرار می‌شوند و آیات را روی هم قرار می‌دهند، بدین معنا که میان آنها نوعی هم‌پوشانی و هماهنگی ایجاد می‌کنند و فضای سوره را هر چه آهنگین‌تر می‌سازند. ✅ همچنان که گفته شد، آیات نخست، هر چند همگی به نون ختم می‌شوند، اما طول آنها به تدریج افزایش می‌یابد و موجد نوعی تنوع آهنگین می‌گردد. ✅ با وجود همه تکرارهایی که در این سوره وجود دارد، تصریفات فراوانی نیز در سخن سوره به چشم می‌خورد و ملال و یکنواختی را از آهنگ سوره می‌زداید. ✅ بیشتر آیات سوره به حرف نون ختم می‌شوند، اما همین خاتمه با حرف نون با اَشکال و صور گوناگونی آمده است و آیات سوره به ترکیبات صامت و مصوّت ذیل ختم می‌شوند: آن، اون، اَین، شأن: 🔹رَبُّ الْمَشْرِقَینِ وَرَبُّ الْمَغْرِبَینِ * فَبِأَی آلاءِ رَبِّكُمَا تُكَذِّبَانِ (الرحمن، ۱۷_۱۸)؛ 🔹یسْأَلُهُ مَنْ فِی السَّمَاوَاتِ وَ الأرْضِ كُلَّ یوْمٍ هُوَ فِی شَأْنٍ (الرحمن،۲۹) 🔹فَیوْمَئِذٍ لا یسْأَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَ لا جَانٌّ (الرحمن، ۳۹). ✅ و آیه‌هایی که آهنگ پایانی آنها بسیار نزدیک به هم است: 🔹یطُوفُونَ بَینَهَا وَ بَینَ حَمِیمٍ آنٍ (الرحمن،۴۴) 🔹مُتَّكِئِینَ عَلَى فُرُشٍ بَطَائِنُهَا مِنْ إِسْتَبْرَقٍ وَ جَنَى الْجَنَّتَینِ دَانٍ (الرحمن، ۵۴) ✅ و آیه‌هایی که برخی الفاظ و عبارات آنها با هم دارای تطابق و همپوشانی است: 🔹وَ یبْقَى وَجْهُ رَبِّكَ ذُو الْجَلالِ وَ الإكْرَامِ (الرحمن،۲۷) 🔹تَبارَكَ اسْمُ رَبِّكَ ذِی الْجَلالِ وَ الإكْرَامِ (الرحمن، ۷۸). 🔹‌فَیوْمَئِذٍ لا یسْأَلُ عَنْ ذَنْبِهِ إِنْسٌ وَلا جَانٌّ (الرحمن، ۳۹) 🔹فِیهِنَّ قَاصِرَاتُ الطَّرْفِ لَمْ یطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ (الرحمن، ۵۶) 🔹لَمْ یطْمِثْهُنَّ إِنْسٌ قَبْلَهُمْ وَ لا جَانٌّ (الرحمن، ۷۴). 🔹فِیهِنَّ خَیرَاتٌ حِسَانٌ (الرحمن، ۷۰) 🔹مُتَّكِئِینَ عَلَى رَفْرَفٍ خُضْرٍ وَ عَبْقَرِی حِسَانٍ (الرحمن، ۷۶). 🔹وَ لِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ (الرحمن، ۴۶) 🔹وَ مِنْ دُونِهِمَا جَنَّتَانِ (الرحمن، ۶۲). ✅ آیه‌هایی که به مدّ و نون مشدّد ختم می‌شوند و آیه‌ای بسیار کوتاه که مدّ و میم مشدد در وسط آن، آوایی خوش و آهنگی کشیده به آن داده است: 🔹مُدْهَامَّتَانِ (الرحمن، ۶۴). ✅ و دو آیه دیگر که علاوه بر دو آیه ۲۷ و ۷۸ - که در بالا ذکر آنها رفت - به حرف میم ختم می‌شوند: 🔹وَ الأرْضَ وَضَعَهَا لِلأنَامِ (الرحمن، ۱۰) 🔹یعْرَفُ الْمُجْرِمُونَ بِسِیمَاهُمْ فَیؤْخَذُ بِالنَّوَاصِی وَالأقْدَامِ (الرحمن، ۴۱). 🖋 دکتر ابوالفضل خوش‌منش 📚 نظماهنگ قرآن؛ ائتلاف لفظ و معنا در کلام وحی 📖 ص ۱۶۲_۱۶۳ 🏢 مؤسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری (۱۳۹۹) 🆔 http://eitaa.com/zekra114