مناسبات خانواده در تفکر اسلامی معاصر گزارشی از یک پژوهش درباره گفتمان‌های معطوف به خانواده اندیشکده زوج ❇️ متن حاضر برگرفته از یک پژوهش با موضوع تحلیل گفتمان رویکردهای معطوف به خانواده و مناسبات آن است که گزارش تفصیلی آن به زودی منتشر خواهد شد. خانواده و مناسبات آن یکی از محورهای تعیین‌کننده مرزهای گفتمانی الگوی سوم با رقبای خود یعنی الگوی زن شرقی و زن غربی است. در این نوشتار -که گزارشی خلاصه از پژوهش مذکور است- به بازخوانی دلالت‌های گفتمانیِ معطوف به خانواده و ابعاد مختلف آن نزد این سه الگو خواهیم پرداخت. ❇️ نزد گفتمان زن غربی که جریان فمینیسم اسلامی و روشنفکری داعیه‌دار آن هستند، مفاهیمی چون اهمیت خانواده، نقش‌های خانگی زن، مادری، همسری، خانه‌داری، تربیت فرزند، کدبانوگری، ازدواج بهنگام، فرزندآوری، تمکین، ولایت و... یا دال تهی محسوب می‌گردند یا محور نقدها و مخالفت‌های جدی واقع شده‌اند. در متن و فرامتن این گفتمان، نه تنها هیچ ردپایی از اهمیت و لزوم توجه به این مفاهیم مشاهده نمی‌شود بلکه حتی مخالفت‌ها، تحقیرها و اعتراض‌های بسیاری را نیز در این باره می‌توان یافت. ❇️ در واقع گفتمان زن غربی صورت‌بندی خود از خانواده و مناسبات آن را با مرکزیت دالّ «حقوق زن» ارائه داده و بر مفاهیمی چون فردیت اعضاء، روابط دموکراتیک، تشابه نقش‌ها و استقلال زن از مرد تاکید دارد. نقطه مقابل این تصویر را در نحوه مفصل‌بندی گفتمان زن شرقی از خانواده و روابط اعضای آن می‌توان ملاحظه کرد. این گفتمان با مرکزیت دالّ «تمکین زن» و با هم‌نشینی مفاهیمی چون تفاوت‌های جنسیتی، تقسیم نقش، اقتدار مرد، محوریت زن در خانه و... صورت‌بندی می‌گردد. ❇️ گفتمان الگوی سوم اما مناسبات خانواده را برمبنای «سازش» و با تاکید بر مفاهیمی چون تکریم زن، پیوندهای عاطفی در خانه با محوریت زن، حقوق متقابل زوجین و... توضیح می‌دهد. براین اساس تفاوت عمده این رویکرد با تفکر زن شرقی در چند عرصه بروز می‌کند. تفاوت اول در غلبه نگاه هنجارین به حضور زن و نگاه توصیفی به حضور مرد در درون خانواده نزد گفتمان زن شرقی است. در این رویکرد بیشتر از هر چیزی بر روی وظایف و تکالیف زن در قبال خانواده، شوهر و فرزندان تاکید شده و از حقوق زن در درون خانه کمتر سخن به میان می‌آید. ❇️ از طرفی درباره مردان غالبا بر مسئولیت‌های اقتصادی او در قبال خانواده تاکید شده و از وظایف و تکالیف او نسبت به حقوق همسر چندان حرفی زده نمی‌شود. حجم انبوهی از بایدها و نبایدها قانونی، فقهی و اخلاقی ناظر به تکالیف زن در خانواده در کنار سهم ناچیزی از توصیه‌های اخلاقی به مردان مبنی بر خوشرفتاری با همسر و یا تامین نفقه اعضای خانواده گواه بر این مدعاست. اساسا توصیه به کوتاه آمدن و سازش در مواقع اختلاف در این گفتمان صرفا خطاب به زنان است. ❇️ در مقابل اما ادبیات رهبری انقلاب به عنوان نظریه‌پرداز گفتمان الگوی سوم کاملا متفاوت است. ایشان اولا در کنار تاکید بر وظایف و تکالیف زن در خانه و در قبال همسر، بر حقوق متقابل زوجین و حق زن بر عهده شوهر و تکلیف مردان درباره رشد و تعالی فردی و نحوه رعایتِ شان و شخصیت زن به یک اندازه تاکید می‌کنند. ثانیا دستورات متعدد ایشان مبنی بر ضرورت حمایت و پشتیبانی قانونی از حقوق زنان در خانواده نیز گواهی بر تفاوت رویه ایشان با گفتمان زن شرقی در مواجهه با مناسبات زن و خانواده است. ❇️ تفاوت دوم اینجاست که در گفتمان زن شرقی، هم‌نشینی وثیق و غیرقابل تفکیکی میان زن و خانواده وجود دارد که گویی هویت زن را ذیل سایه خانواده و هویت‌های خانگی او اعم از همسری، مادری و خانه‌داری تعریف می‌کند و حیث استقلالی برای شخصیت و هویت فردی زن قائل نیست. اگرچه کمتر ارجاع مستقیمی از اندیشمندان معاصر ذیل رویکرد اسلامی مبنی بر عدم لحاظ هویت و شخصیت فردی زن مستقل از هویت خانوادگی او یافت می‌شود، اما دلالت‌های فرامتنی حاکی از ادغام هویتی زن و خانواده نزد این رویکرد است. ❇️ فربه‌گی ادبیات موجود ذیل مفاهیم خانواده‌محوری، مادری، فرزندآوری، تربیت فرزند، همسرداری، خانه‌داری، ولایت شوهر، تمکین، تناسب نقش‌ها با تکوین زنان، التزام به خانه، آسیب‌های اشتغال زنان و... در این گفتمان گواهی بر مدعای ماست. در حالی که در ادبیات رهبری به عنوان محور فکری گفتمان الگوی سوم، اگرچه محوریت زن در مناسبات خانواده و ترجیحات مصرّح برای نقش‌های خانگی زن به چشم می‌خورد، اما ادغام هویتی زن و خانواده از گفتمان ایشان قابل استخراج نیست و ایشان برای زن و خانواده دو هویت مستقل قائل هستند. #گزارش_پژوهش #خانواده #نگاه_نو به کانال اندیشکده زوج در ایتا بپیوندید: https://eitaa.com/zoujtt