1) الهی ...وهب لی معالی الاخلاق واعصمنی من الفخر. معالی الاخلاق:کرامت های اخلاقی در مرتبه اعلا. یعنی آن فضائل روحی که به فرومایگی آلوده نیست و صاحب آن بزرگوارتر از آن است که به کارهای پست میل کند. امام سجاد علیه السلام از خداوند می خواهد معالی اخلاق رابه اوببخشد... یکی از علمای اخلاق می فرمود:هرگاه در دعاهای مٱثور«هب لی»آمد به معنای آن است که این خواسته از دست بشر خارج است وبا عمل ودرمقام تشریع به دست نمی آید،یعنی کار خیلی سخت است. برای مثال «معالی اخلاق». درتوان انسان نیست دارای کرامت های والای اخلاق شود. راه کار:با تضرع از خداوند بخواهد رحمت آورد وتفضل نماید،مکارم اخلاق رابه او عنایت فرماید،مثلا اگر به شخص او، ظلم کردند بتوان ببخشد. در این شب سیاه گم گشت راه مقصود از گوشه ای برون آی ای کوکب هدایت آفت معالی اخلاق ،تفاخر وخود بزرگ بینی است. قرآن کریم می فرماید:«والله لایحب کل مختال فخور»...مختال یعنی کسی که خیال میکند.خیال میکند بزرگ است. همهٔ مشکل همین است انسان خیال می کند مواهب الهی را خودش به دست آورده است. ودرسوره مبارک علق می فرماید:«کلا ان انسان لیطغی ان رآه استغنی»...هنگامی که انسان «فکر »می کند غنی است!!!طغیان می کند. حال اینکه چنین نیست اگر فضل خداوند نباشد ،انسان جیفه ای بیش نیست. یا عزیز یاغفار بالمهدی ادرکنی.«علیه السلام»

2) امام سجاد (ع) از پيشگاه خداوند درخواست مى‏كند: و هب لى معالى الاخلاق و اعصمنى من الفخر بار الها! به من #معالى_اخلاق عطا فرما و از اينكه بين مردم به دارا بودن #مكارم_اخلاق مباهات و افتخار نمايم مصون و محفوظم بدار.

3) معالى اخلاق كه مورد تمناى حضرت على بن الحسين عليهماالسلام است از سجاياى انسانى و ملكات بسيار عالى است كه خداوند دوست دارد انسانها به آن خلقيات متخلق شوند و از راه آن ملكات پسنديده به مدارج كمال انسانى نايل گردند. رسول گرامى فرموده: خداوند دوستدار معالى اخلاق است و از فرومايگى و خلقيات پست بيزار.

4) معالى اخلاق به معناى مكارم اخلاق است و دعايى كه از صحيفه‏ى سجاديه مورد بحث ماست به همان اسم نامگذارى شده، زيرا حاوى بسيارى از خلقيات رفيع و سجاياى عالى انسانى و كرايم اخلاق است و اگر كسى آنها را به درستى فراگيرد و متخلق به آن اخلاقيات شود. داراى مكارم اخلاق و سجاياى انسانى است. در روايات اولياى اسلام، مكارم اخلاق در كنار محاسن اخلاق ذكر مى‏شود و اين هر دو مايه‏ى خشنودى و رضاى حضرت باريتعالى است و نبى مكرم اسلام مبعوث گرديده تا محاسن اخلاق و مكارم آن را در جامعه پياده كند، پيروان خود را به هر دو گروه اخلاقى متخلق سازد، و خصوصيات هر دو قسمت را به مردم بياموزد و به آنان برترى و امتياز مكارم اخلاق بر محاسن اخلاق را بفهماند.

. 5) امام سجاد (ع) از رسول اكرم حديث نموده كه فرموده است: من از طرف باريتعالى براى مكارم اخلاق و محاسن آن مبعوث شده‏ام. روايت دگرى در كتب عامه و خاصه از نبى اكرم نقل شده كه در آن روايت، فقط از مكارم اخلاق نام برده و بدين وسيله مردم را به قدر و منزلت آن خلق شريف متوجه نموده است. عن النبى صلى الله عليه و آله انه قال: انما بعثت لا تمم مكارم الاخلاق. رسول اكرم فرموده: من از طرف خداوند مبعوث شده‏ام تا مكارم اخلاق را، كه جزء برنامه‏ى انبياى سلف بوده، تتميم و تكميل نمايم.

6) محاسن اخلاق و مكارم اخلاق مكارم اخلاق بر محاسن اخلاق تقدم دارد و ارزش انسانى مكارم اخلاق به مراتب بالاتر از محاسن اخلاق است. براى بيان تفاوت محاسن اخلاق و مكارم آن از دو روايت استفاده مى‏كنيم و آن دو را از نظر معنوى و ارزش روحانى بررسى مى‏نماييم و در خلال بررسى اين دو روايت برترى و امتياز مكارم اخلاق بر محاسن اخلاق روشن مى‏شود. راوى حديث مى‏گويد به امام صادق (ع) عرض كردم: حد حسن خلق چيست؟ فرمود: با مردم به نرمى و گرمى برخورد كنى، پاك و منزه و در كمال ادب سخن بگويى، و در مواجهه با برادرانت متبسم و گشاده‏روى باشى. اين روايت، مرزى براى حسن اخلاق بيان مى‏كند. البته اين مطلب كه در حديث آمده به منزله‏ى نمونه‏اى است از حسن اخلاق. اگر يك نفر انسانى واجد اين سه مرحله باشد يا علاوه بر آن سه صفت داراى صفات اخلاقى خوب باشد، در برخورد با مردم سبقت سلام بگيرد، دست بدهد، دندانش مسواك زده باشد، لباسش پاكيزه باشد، به عيادت مرضى برود، تشييع جنازه بنمايد، مصيبت‏زدگان را تسليت بدهد، مسافران را ملاقات كند، و ديگر اعمالى نظاير اينها، تمام اين كارها از محاسن اخلاق است و همه‏ى اين افعال، مورد تاييد شرع مقدس مى‏باشد، و رسول اكرم يك قسمت از ماموريت اخلاقيش مربوط به همين امور بود. اما اگر سوال شود: آيا اين صفاتى كه مذكور افتاد دليل بر انسانيت است؟ آيا اين صفات نشانه‏ى شرف انسانى است؟ پاسخ اين پرسش منفى است. چه بسيار مردمى هستند كه على‏الظاهر داراى تمام اين صفات مى‏باشند و واقعا داراى خلقيات پسنديده‏اند، اما اين ظاهر فريبا، باطنى زهرآلود و ظالم دارد و درونى متجاوز به حقوق مردم، به مال مردم، به عرض و شرف مردم، به قول آن گوينده كه مى‏گويد: ظاهرش چون گور كافر پر حلل باطنش قهر خدا عز و جل بنابراين محاسن اخلاق، بسيار خوب است اما دليل بر شرافت انسانى و كرامت نفسانى نيست.

7) درباره‏ى مكارم اخلاق از رسول گرامى و ائمه‏ى معصومين عليهم‏السلام روايات بسيارى آمده و در هر روايت، چند نشانه از مكارم اخلاق بيان نموده‏اند که به يكى از آن روايات اكتفا مى‏شود. حضرت صادق (ع) به ابن جندب فرمود: يابن جندب! صل من قطعك و اعط من حرمك و احسن الى من اساء اليك و سلم على من سبك و انصف من خاصمك و اعف عمن ظلمك. امام (ع) به ابن جندب فرمود: بپيوند با كسى كه از تو بريده، عطا كن به كسى كه ترا محروم نموده، نيكى كن درباره‏ى آن كس كه به تو بدى كرده، سلام كن به كسى كه ترا دشنام داده، انصاف ده در مورد آن كس كه با تو خصومت نموده، و ببخش كسى را كه به تو ستم كرده است.

8) بين مكارم‏اخلاق با محاسن اخلاق فاصله زیادی است ما اگر بخواهيم «محاسن اخلاق» را به فارسى ترجمه كنيم بايد بگوييم: «خوى خوب و پسنديده»، اما اگر بخواهيم «مكارم اخلاق» را به فارسى برگردانيم بايد بگوييم «بزرگوارى و كرامت نفس» و اين دو با هم فاصله‏ى بسيار دارند. بزرگى با بزرگوارى فرق دارد. كسى كه در اداره‏اى داراى مقامى رفيع است مى‏گويند بزرگ است، كسى كه از جهت سن بيشتر عمر كرده مى‏گويند بزرگ و بزرگتر است، كسى كه داراى ثروت و املاكى است ممكن است مردم او را بزرگ بدانند، ولى مكارم اخلاق به اين معنى نيست، مكارم اخلاق به معناى بزرگوارى نفس و طبع بلند است. ممكن است كسى از نظر مقام خيلى پايين باشد ولى داراى بزرگوارى نفس باشد، ممكن است كسى تمكن مالى نداشته باشد اما داراى رفعت نفس باشد. بنابراين مكارم اخلاق يعنى «كرامت نفس»، «بزرگوارى روح» و رفعت مقام معنوى يك انسان كه در پرتو آن مى‏تواند گذشتهاى بسيار داشته باشد.

9) شايد در تعريف «محاسن اخلاق» بتوان گفت: آن قسم خلق و خويى كه در شرع مقدس، ممدوح شناخته شده و با غرايز حيوانى و تمايلات نفسانى هماهنگ است، يا لااقل با آنها تضادى ندارد «حسن خلق» است، و در تعريف مكارم اخلاق گفته شود: آن قسم خلقيات عالى و رفيعى كه اگر كسى بخواهد انجام دهد يا بايد با هواى نفس خود و كشش غرايز حيوانى خويش بجنگد و در جهت مخالف آنها قدم بردارد، يا لااقل بايد نداى آنها را ناديده انگارد، نسبت به آن بى‏اعتنا باشد، و از پى صفت انسانى و كمال معنوى خود برود، تا به درجاتى از مكارم اخلاق ارتقا يابد.

10) صفاتى را كه امام (ع) درباره‏ى محاسن اخلاق بيان نموده با غرايز حيوانى و تمايلات نفسانى هماهنگ است. آدمى به كشش حب ذات ميل دارد كه محبوب مردم باشد و با علاقه‏مندى با وى برخورد نمايند. اگر به نرمى و گرمى با آنان مواجه گردد، مودب و پاك سخن بگويد، و با قيافه‏ى گشاده و چهره‏ى متبسم با آنان برخورد كند موجب عز و محبوبيتش مى‏گردد و هر انسانى روى حب ذات به عز و محبوبيت علاقه دارد و نمى‏خواهد مورد تنفر و انزجار دگران باشد. خلاصه اينكه اين سه صفت كه در حديث آمده و ديگر صفاتى كه از محاسن اخلاق است بر وفق تمايل طبيعى و خواهش نفسانى انسان است. اما «مكارم اخلاق» در نقطه‏ى مقابل غرايز و هواى نفس قرار دارد و آدمى به طور طبيعى مايل نيست آنطور عمل كند بلكه مى‏خواهد در جهت مخالف مكارم اخلاق قدم بردارد.

11) اگر كسى در خيابان با شدت به شما تنه زد و عمدا مورد اهانت و تحقيرتان قرار داد غريزه‏ى انتقامجويى مى‏گويد: بايد عمل او را تلافى كرد و اهانت او را با اهانت پاسخ داد، اما امام صادق (ع) در مقام بيان كرامت خلق مى‏فرمايد: و اعف عمن ظلمك. بزرگوار باش، انسان و با فضيلت باش، از لغزش او بگذر و عمل نارواى او را مورد عفو و اغماض خود قرار ده، و اين عمل بر خلاف طبيعت آدمى و تمايل نفسانى است. اگر روزى به مبلغى نيازمند شدى كه اگر آن مبلغ به تو نرسد آبرويت در خطر است، نزد يكى از دوستانت مى‏روى و مى‏گويى: من الان به دو هزار تومان پول نقد نياز دارم، اگر دارى به من قرض بده، يك ماه ديگر به تو باز مى‏دهم. او دسته چك خود را درمى‏آورد و نگاه مى‏كند ولى به تقاضاى تو اعتنا نمى‏نمايد، مى‏گويد: چند برابر آنچه تو مى‏خواهى موجودى دارم اما نمى‏دهم و ترا مايوس مى‏كند و تو ناچار از راهى دگر آن مبلغ را تهيه مى‏كنى و آبروى خود را محفوظ مى‏دارى. يك سال نمى‏گذرد كه همان شخص به مبلغى نياز پيدا مى‏كند و نزد شما مى‏آيد، از شما تقاضاى كمك مى‏كند و شما داريد. اگر بخواهى همانند او دسته چكت را درآورى و بگويى: چندين برابر دارم اما نمى‏دهم، شما پيروى از روش مكارم اخلاق و سجاياى انسانى نكرده‏اى. امام (ع) در بيان وظيفه‏ى شما در چنين موقع مى‏فرمايد: و اعط من حرمك. شما به آن آدمى كه ترا محروم كرد عطا كن، يعنى با كمال گشاده‏رويى و با ميل تمام، مبلغ درخواستى او را به او قرض بده و نداى انتقامجويى حيوانى را در باطن سركوب كن و او را مقضى‏المرام از پى حل مشكلش روانه نما. اگر روزى در رهگذر با شخص بى‏تربيتى برخورد نمودى و او به شما فحش داد و با سرعت از كنار شما گذشت مبادا فكر انتقامجويى در سر بپرورى و بخواهى در اولين فرصت، دشنام او را با دشنام دادن تلافى نمايى كه اين كار برخلاف مكارم اخلاق و شرافت نفس است، بلكه بايد مراقبت كنى تا عمل بد او را با عمل خوب خود پاسخ گويى و به فرموده‏ى امام صادق (ع): و سلم على من سبك. در اولين بار كه با او برخورد مى‏كنى سلامش كن و كار زشت او را با كار زيباى خود پاسخ ده و او با مشاهده‏ى عمل انسانى و كرامت نفس شما از كار زشت خود سرافكنده و خجلت‏زده خواهد شد.

12) على (ع) فرموده است: بر شما باد به مكارم اخلاق كه تخلق به آن رفعت و بلندى است و بپرهيزيد از دنائت اخلاق كه افراد شريف را پست مى‏كند و مجد و بزرگوارى را نابود مى‏نمايد.

13) به موجب روايات زيادى كه از اولياى اسلام رسيده خلقيات حميده عموما و مكارم اخلاق خصوصا در قيامت به حساب گذارده مى‏شود، كفه‏ى اعمال خوب را سنگين مى‏كند و موجب نجات صاحبش مى‏گردد، ولى در ضمن حديثى خاطرنشان گرديده است كه، صرف‏نظر از جنبه‏ى اخروى و جهات معنوى، تخلق به مكارم اخلاق در زندگى دنيا نيز مايه‏ى سعادت و رستگارى است. على (ع) فرموده است: اگر به فرض، ما نه به بهشت رحمت اميد مى‏داشتيم و نه از عذاب الهى خائف مى‏بوديم و نه در انديشه‏ى ثواب و عقاب، شايسته‏ى انسانيت آن بود كه از پى مكارم اخلاق برويم، زيرا كرامت خلق، ما را به راه رستگارى هدايت مى‏كند و موجبات سعادت ما را فراهم مى‏آورد.

14) نكته‏ى شايان ملاحظه در زمينه‏ى مكارم اخلاق كه بايد همواره مورد توجه افراد كريم‏النفس باشد اين است كه بزرگوارى و اخلاق عالى خود را در مورد كسانى اعمال نمايند كه شايسته‏ى عفو و بخشش‏اند، نه تنها از آن سوءاستفاده نمى‏نمايند بلكه ممكن است به اصلاح خويش بپردازند و از انحراف اخلاقى خود بركنار شوند. اما افراد نادانى كه طبعا پست و فرومايه‏اند گذشت اشخاص كريم‏النفس را حمل بر ضعف و ترس آنان مى‏نمايند و در نتيجه بر تجرى و جسارت خود مى‏افزايند. اينان نبايد مشمول عفو و اغماض واقع شوند، بلكه لازم است گناهانشان، طبق قانون، مورد تعقيب قرار گيرد و به كيفر عمل خود برسند، به عبارت كوتاهتر، كرامت اخلاق مانند باران رحمت است كه در مورد اشخاص شايسته، فضيلت و پاكى به بار مى‏آورد و در مورد مردم ناصالح رذيلت و ناپاكى: باران كه در لطافت طبعش خلاف نيست در باغ لاله رويد و در شوره‏زار خس به كار بستن مكارم اخلاق در مورد اشخاص شايسته و لايق و خوددارى از گذشت و كرامت نفس در مورد افراد پست و نالايق مورد توصيه و تاكيد ائمه‏ى طاهرين عليهم‏السلام بوده و پيروان خود را به رعايت اين دستور مهم موظف نموده‏اند.

15) على (ع) به فرزندش حضرت مجتبى نوشته است: احمل نفسك من اخيك عند صرمه على الصله و عند صدوده على اللطف و المقاربه و عند جموده على البذل و عند تباعده على الدنو و عند شدته على اللين و اياك ان تضع ذلك فى غير موضعه او ان تفعله بغير اهله. خود را در مورد برادرت وادار كن كه وقتى از تو جدا مى‏شود به او بپيوندى و موقع اعراض و روگردانيش با لطف و محبت به وى برخورد نمايى و نزديك شوى و زمانى كه دچار بخل و امساك مى‏شود او را مورد جود و كرامت قرار دهى و چون از تو دورى كند تو به او نزديك شوى و موقع تندى و شدتش تو با نرمى و ملايمت با او سخن بگويى و بپرهيز از اينكه تذكرات مرا نابجا و بى‏مورد به كار بندى و آنها را با افراد نااهل كه لايق فضيلت اخلاقى نيستند اعمال نمايى.

16) امام سجاد (ع) در #رساله_حقوق خود مى‏فرمايد: و حق من ساءك ان تعفو عنه و ان علمت ان العفو يضر انتصرت. حق آن كس كه به تو بد كرده است از نظر كرامت اخلاق اين است كه او را ببخشى و مورد عفوش قرار دهى ولى اگر دانستى كه عفو و بخشش درباره‏ى او زيانبار است و اثر بد مى‏گذارد، استنصار مى‏كنى و به وسيله‏ى قانون و قضا و مردم، بد كننده را به كيفر بدش مى‏رسانى.

17) در پاره‏اى از موارد، شخصى كه مرتكب بدى شده ناشناخته و مجهول‏الحال است، معلوم نيست كه شايسته‏ى عفو و اغماض است يا سزاوار مجازات. انسان كريم‏النفس اگر بتواند به گونه‏اى او را آزمايش كند وظيفه‏ى اخلاقى و انسانى او روشن مى‏گردد. براى على (ع) موردى اينچنين پيش آمد و كسى كه اسائه‏ى ادب نموده بود توسط اميرالمومنين آزمايش شد. سرانجام امام (ع) او را بخشيد و از گناهش درگذشت. امام باقر (ع) فرمود: حضرت امير، على (ع) نماز صبح را در وقت فضيلت مى‏خواند و تا اول آفتاب به تعقيب نماز اشتغال داشت. موقعى كه خورشيد طلوع مى‏كرد عده‏اى از افراد فقير و غيرفقير گردش جمع مى‏شدند و به آنان احكام دين و قرآن مى‏آموخت و در ساعت معين به كار تعليم خاتمه مى‏داد و از جا حركت مى‏كرد. روزى از مجلس درس خارج شد. بين راه با مرد جسورى برخورد نمود كه درباره‏ى آن حضرت كلمه‏ى قبيحى گفت. راوى حديث مى‏گويد: امام باقر نفرمود كه آن مرد كه بود و چه گفته بود. على (ع) از شنيدن آن سخن دوباره به مسجد برگشت، به منبر رفت و دستور داد مردم را خبر كنند تا در مسجد گرد آيند. جمعيت به قدر كافى آمد و آن مرد بى‏ادب نيز در مسجد حضور يافت. حضرت پس از حمد باريتعالى فرمود: محبوبتر از هر چيز نزد خداوند و نافعتر از هر چيز براى مردم، پيشواى بردبار و عالم به تعاليم الهى است و چيزى مبغوضتر نزد خدا و زيانبارتر براى مردم از نادانى و بى‏صبرى رهبر نيست. بعدا چنين جمله‏اى درباره‏ى انصاف و طاعت الهى سخن گفت. سپس فرمود: كسى كه ساعت قبل سخنى به زبان آورد كجاست؟ گفت: يا اميرالمومنين! اين منم كه در مجلس حاضرم. حضرت فرمود: اما من، اگر بخواهم گفتنيها را با حضور مردم مى‏گويم. مرد بلافاصله گفت: و اگر بخواهى عفو مى‏كنى و مى‏بخشى چه تو شايسته‏ى چشم‏پوشى و گذشتى. حضرت فرمود: بخشيدم و عفو نمودم. آن مرد با سخنى كه گفت و از على (ع) درخواست عفو و اغماض نمود صلاحيت خود را براى آنكه مشمول كرامت خلق آن حضرت واقع شود و مورد گذشت و چشم‏پوشى قرار گيرد اثبات نمود و حضرت نيز بلافاصله او را بخشيد و از مجازات، مصون و محفوظ ماند.

. 18) مكارم اخلاق و سجاياى شايسته‏ى انسان از عوامل تعالى و تكامل است . اگر كسى متخلق به آن خلقيات گردد به پيروزى بزرگى دست يافته است. امام صادق (ع) فرموده است: خداوند، پيمبران را از مكارم اخلاق برخوردار فرموده و آنان را متخلق به اين صفات ساخته است. شما خويشتن را آزمايش نماييد. اگر آن صفات در شما وجود دارد خداى را شاكر باشيد و حمد او را بنماييد و بدانيد كه با تخلق به مكارم اخلاق به خير بزرگى نايل گرديده‏ايد، و اگر آن صفات در شما نيست از خدا درخواست نماييد و نسبت به آن ابراز علاقه كنيد تا موفق گرديد.

. 19) امام سجاد (ع) در جمله‏ى دوم عرض مى‏كند: و اعصمنى من الفخر. بار الها! بر اثر نيل به مكارم اخلاق و صفات عالى انسانى مرا از مباهات نسبت به مردم مصون و محفوظ دار، كه با تخلق به صفات عالى انسانى به مردم فخر فروشى ننمايم.

20) از جمله‏ى صفات بسيار مذموم در آيين اسلام «خودبرتربينى» و مباهات نمودن به مردم است. اين خلق ناپسند به قدرى مذموم است كه على (ع) فرموده: دو چيز است كه مردم را به مسير هلاكت و تباهى سوق مى‏دهد: يكى ترس از فقر و تهيدستى است و آن ديگر فخرفروشى به مردم. رسول گرامى فرمود: خداوند به من وحى فرستاد كه همواره متواضع باشيد تا كسى بر دگرى مباهات ننمايد و فردى نسبت به فرد ديگر بغى و ستم نكند.

21) مردم نادان عصر جاهليت به سختى گرفتار مباهات نسبت به يكديگر بودند و در اين باره اغلب به دو چيز تكيه مى‏كردند: يكى به پدران درگذشته و افراد قبيله خود و آن ديگر به مال و ثروت. كار افتخار به جايى رسيد كه دو قبيله افراد خود را سرشمارى كردند و تعداد جمعيت يكى از آن دو بيشتر بود. قبيله‏اى كه عددش كمتر بود گفت: بايد زنده و مرده‏ى هر قبيله را با هم بشماريم. به قبرستان رفتند و قبور مردگان را شمردند كه روشن شود عدد كداميك بيشتر است. قرآن شريف در مقام توبيخ آنان آيه فرستاد: الهيكم التكاثر. حتى زرتم المقابر. كثرت جمعيت شما را آنچنان به غفلت و بى‏خبرى دچار نموده كه به گورستان رفته‏ايد و مردگان را احصاء مى‏نماييد. على (ع) موقعى سوره‏ى تكاثر را قرائت فرمود و از نادانى كسانى كه به اجساد پوسيده‏ى مردگان خود افتخار مى‏كردند سخن گفت و در ضمن فرمود: و لان يكونوا عبرا احق من ان يكونوا مفتخرا. اگر اينان با ديدن قبور درگذشتگان عبرت مى‏گرفتند شايسته‏تر بود تا به آنان افتخار كنند و آن را مايه‏ى سربلندى و مباهات خود قرار دهند.

22) پيشواى گرامى اسلام در روز فتح مكه خطبه خواند و ضمن سخنان خويش اعلام نمود كه اسلام، افتخارات دوره‏ى جاهليت را از ميان برد و به آن نادانيها خاتمه داد. امام باقر (ع) فرمود، روز فتح مكه پيمبر گرامى به پاخاست و خطبه خواند. در آغاز خطبه خداى را حمد و ثنا گفت. سپس فرمود: مردم! البته حاضرين به غايبين برسانند كه خداوند، در پرتو اسلام، تكبر جاهليت و تفاخر به پدران و عشاير را از ميان برد، مردم! شما همه از آدميد و آدم از خاك. آگاه باشيد كه امروز بهترين و گراميترين فرد نزد خدا كسى است كه تقوايش بيشتر و اطاعتش از حضرت باريتعالى فزونتر باشد.

. 23) اسلام با تعاليم آسمانى خود تكبر و افتخار زمامداران و صاحبان مقام را در سازمانهاى كشورى و لشكرى برانداخت و آن خوى پست و پليد را نشانه‏ى كوتاه‏فكرى كسانى كه به آن مبتلايند تلقى نمود. على (ع) در اين باره فرموده است: از پست‏ترين و سخيفترين حالات زمامداران نزد مردم صالح و درستكار اين است كه به آنان گمان برده شود كه به فخر و مباهات علاقه دارند.

24) بعضى از مسلمانان كه عادت ديرينه‏ى آباء و اجداد خويش را از ياد نبرده بودند و گاه به پدران خود مباهات مى‏كردند اگر در حضور يكى از ائمه‏ى معصومين آنگونه سخن مى‏گفتند فورا امام تذكر مى‏داد و آنان را متوجه روش نادرستشان مى‏نمود. عقبه بن بشير اسدى مى‏گويد: به امام باقر (ع) عرض كردم، من عقبه بن بشير اسدى هستم و در قوم خود از جهت شرافت پدرى بسيار عظيم و رفيعم. حضرت فرمود: با حسب خود بر ما منت مگذار كه خداوند به وسيله‏ى ايمان، كسى را كه مردم او را پست مى‏خواندند، اگر مومن باشد، بالا برد، و به واسطه‏ى كفر، كسى را كه مردم او را شريف مى‏خواندند، اگر كافر باشد، پست نمود. پس هيچكس بر دگرى فضيلت و برترى ندارد مگر به تقوى.

25) در اسلام، فخرفروشى و مباهات به مردم كه ناشى از خودبزرگ‏بينى و تكبر است ممنوع شناخته شده، خواه پايگاه افتخار امرى موهوم و غيرواقعى باشد مانند دارا بودن مال يا داشتن آباء و عشيره‏ى متعين و بزرگ، خواه منشا مباهات و فخرفروشى كمال واقعى باشد مانند علم، ملكه‏ى تقوا، و مكارم اخلاق.