گزارش نهم: روند گسترش رشته شیعه‌شناسی در کشور-بخش دوم

🚩 جلسه ششم درس إلاهيات اجتماعي اسلام / تشيّع با عنوان نوآوری های علامه طباطبائی در إلاهيات اجتماعی، روز پنج شنبه ۳۰ آذرماه ۱۴۰۲ در موسسه شیعه شناسی برگزار شد. 🔸در اين جلسه، استاد تقی زاده داوری به بیان نوآوری دوّم مرحوم علامه در إلاهيات اجتماعی پرداختند که عبارت است از استنباط حيات اجتماعی (اصالة الاجتماع) از آيات شريفه قرآنی از آيات مربوط به اُمّت و ويژگي‌های آن و اجمال آن به شرح زیر است: مرحوم علامه(ره) بحث حيات / هستي / وجود جامعه را در ذيل آيه 200 سوره آل عمران (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اصْبِرُواْ وَصَابِرُواْ وَرَابِطُواْ وَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ) - اي کساني که ايمان آورده‌ايد، صبر پيشه کنيد، و يکديگر به صبر واداريد، و با يکديگر رابطه و ارتباط داشته باشيد، شايد که به فلاح / رستگاري رسيد. مطرح کرده‌اند، در ذيل اين آيه، ايشان عنواني آورده‌اند به نام المرابطه في إلاسلام (رابطه متقابل در اسلام) و در آن پانزده بند به شرح زير را مورد شرح قرار داده‌اند:1. انسان و اجتماع، 2. انسان و رشدش در جامعه، 3. عنايت اسلام به جامعه، 4. معتبر بودن فرد و جامعه در اسلام، 5. آيا سنّت اجتماعي اسلام، ظرفيّت اجرا و استمرار را دارد، 6. جامعه اسلامي با چه چيزي متحقّق و موجود مي‌شود، 7. دو منطق تعقّل و احساس، 8. معناي طلب اجر از خداوند و إعراض از غير او چيست؟ 9. معناي آزادي در اسلام چيست؟ 10. راه تحوّل و تکامل در جامعه اسلامي چگونه است؟ 11. آيا شريعت اسلامي مي‌تواند در دستيابي به سعادت در حيات حاضر، کافي باشد؟ 12. چه کسي متولّي زمامداري جامعه اسلامي است و سيره او چيست؟ 13. مرز مملکت اسلامي، عقيده است، نه حدود جغرافيايي و قراردادي، 14. دين اسلام در تمام شئوناتش اجتماعي است، 15. دين حق سرانجام دين غالب بر جهان است. مرحوم علامه(ره) نظر خود درباره وجود و هستي جامعه (اصالة الاجتماع) را در بند چهارم از اين پانزده بند مطرح کرده‌اند و سه بند اوّل در واقع، مقدمات ورود به بند چهارم است. در بند اول فطري و طبيعي بودن زندگي اجتماعي براي انسان را مطرح کرده‌اند، و در بند دوّم، تطوّر و تکامل زندگي اجتماعي انسان در تاريخ همانند رشد فرد انساني از کودکي و نوجواني و جواني و ميانسالي و پيري و مرگ را توضيح داده و اصل استخدام را در اين بند مطرح کرده‌اند، و در بند سوّم، اجتماعي بودن دين و شريعت اسلامي را مطرح مي‌کنند و در بند چهارم نظريه خاص خودشان يعني اصالة الفرد و الاجتماع و يا وحدت در عين کثرت و کثرت در عين وحدت را شرح مي‌دهند. علامه در اين بند مي‌گويند اگرچه افراد و اشخاص به صورت فردي هر يک خواص و آثاري را دارا هستند ولي هنگامي که به صورت انضمامي و جمعي و اجتماعي درمي‌آيند خواص و آثاري پيدا مي‌کننند که با حالت فردي آنها متفاوت و مغاير است و اين آثار مربوط به حالت جمعي و اجتماعي آنان است و نه حالت انفرادي و جدا جدا بودن آنها، ايشان مي‌گويند: اين رابطه حقيقي/ عینی بين شخص و جامعه به ناچار منجر به پيدايش موجود/ عينيّت ديگري همانند با خصوصيات افراد در وجود و قوا و خواص و آثارشان در جامعه مي‌شود و چيزي شبيه و هم سنخ با فرد، در وجود و خواص وجودي در جامعه تکوّن مي‌يابد، و اين امر ظاهر و مشهود است». و سپس مي‌گويند: و به همين دليل قرآن براي امّت‌ها، وجود (حيات)، عمر، نامه عمل (کتاب)؛ شعور، فهم، عمل، طاعت و معصيت قائل شده است و براي اين نظريه آيه 34 / اعراف، 28 / جاثيه، 108 / انعام، 66 / مائده، 113 / آل عمران، 5 / غافر و 27 / يونس استناد مي‌کنند، مرحوم علامه در ادامه مي‌گويند از همين‌رو، (يعني حيات جامعه) قرآن در کنار ذکر سرگذشت افراد و شخصيت‌ها، به سرگذشت امّت‌ها و جوامع گذشته نيز پرداخته و اين در حالي بود که مورّخان در گذشته تنها و تنها به سرگذشت پادشاهان و سرداران و قهرمانان مي‌پرداختند و نه تاريخ و شرح زندگي ملّت‌ها و امّت‌ها و جامعه‌ها. استاد داوري البته در ضمن بحث به شرح معناي اصالت در فلسفه و حقوق و روان‌شناسي پرداختند و گفتند، اصالت در فلسفه به معناي وجود و واقعيت است و اصالة الاجتماع در فلسفه يعني، موجودي حقيقي و واقعي به نام جامعه وجود دارد و نه اعتباري و فرضي. و اصالة الاجتماع در حقوق به معناي تقدم حقوق جامعه بر حقوق فرد و افراد است (در هنگام تزاحم و تعارض حقوق بين فرد و جامعه). و اصالة الاجتماع نيز به معناي تأثير چشمگير و قاطع‌ جامعه بر افکار و اعمال و شخصيت افراد است. تکمله اين بحث و نيز ملاحظات استاد داوري در جلسه بعد مطرح خواهد شد ان شاءالله تعالي.

گزارش و صوت جلسات درس الاهیات اجتماعی اسلام و تشیع در کانال مطالعات اجتماعی قابل دریافت و استفاده است: https://eitaa.com/SocialStudiesReview

🚩جلسه هفتم درس إلاهيات اجتماعی اسلام/ تشيّع، با عنوان ويژگی های اُمّت در قرآن و ملاحظه‌ای بر نوآوری دوّم علامه طباطبائی، پنج شنبه 7 دی ماه 1402 در محل موسسه شیعه شناسی برگزار شد که گزارش مختصر آن به شرح زیر است: 🔸پیش از این استاد تقی زاده داوری به تفصیل بیان داشته اند که مرحوم علامه(ره) هستي/ وجود جامعه را از آيات قرآني مربوط به اُمّت استنباط کرده‌اند و آن را در بند چهارم (از بندهاي پانزده‌گانه کلامٌ في المرابطه في المجتمع الاسلامي) ذيل آيه 200 سوره آل عمران (يا ايّها الذين آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا لعلّکم تفلحون) مطرح کرده‌اند. تفصيل و توضيح اين ايده مرحوم علامه را شهيد مطهري در اوايل کتاب جامعه و تاريخ تحت عنوان نظريه همزمان اصالة الفرد و اصالة الاجتماع (و يا نظريه وحدت در عين کثرت و کثرت در عين وحدت جامعه) بيان کرده‌اند. یعنی هم فرد اصالت دارد و هم جمع و اجتماع. 🔸 استاد تقی زاده داوری به بیان و تشریح ویژگی های ده گانه امت از نظر قرآن کریم پرداختند، که این ویژگی ها را در اوایل کتاب الهیات اجتماعی مرقوم کرده اند و عبارتند از: 1. انسان‌ها در ابتداي تاريخ به صورت اُمّت واحده بوده ولی بعداً به خاطر اختلاف در منافع مادّی و سلائق فکری، مختلف و دسته دسته شده‌اند. 2. هر اُمّتی داراي راه و رسم و طريقه و شريعه مخصوص به خود است 3. هر اُمّتی بر اساس شاکله خود عمل می کند. 4. هر اُمّتی داراي عمل جمعی، نامه عمل و کتاب مستقل خود است. 5. هر اُمّتي دارای رسول، امام، بشير و نذير خود است. 6. هر اُمّتی داراي انسان‌های گواه و شاهد و ناظر بر اعمالش به نام شهيد شهداء هستند که در روز رستاخير بر اعمال آنها شهادت می دهند. 7. هر اُمّتي دارای عمر، اجل مُعيّن و مدت زمان محدود است. 8. بر زندگي تاريخ اُمّت‌ها، سنن و قوانين قطعی، حاکم است. 9. اين قوانين و سنّت‌ها، عينی، واقعی، تکوينی و تخلّف‌ناپذيرند. 10. زندگی اُمّت، بر اساس عملکرد جمعي آنها دارای فراز و نشيب، اعتلا و انحطاط است.

🚩 نشست علمی مباحثات شیعی روز پنج شنبه 14 دیماه با موضوع تعامل حوزه علمیه قم با واتیکان با سخنرانی حجت الاسلام والمسلمین محمدطاهر ربانی، سفیر اسبق ایران در واتیکان و مشارکت جمعی از اساتید مدعو از دانشگاه های قم، باقرالعلوم علیه السلام، ادیان و مذاهب اسلامی، پردیس فارابی دانشگاه تهران، شهید بهشتی و علامه طباطبایی در محل موسسه شیعه شناسی برگزار شد. 🔸 در این جلسه آقای ربانی ضمن بیان برخی ویژگی های سازمان کلیسای کاتولیک و واتیکان، تاریخچه ای کوتاه از پیشینه روابط واتیکان با ایران (در دوره پهلوی و جمهوری اسلامی) را ذکر کرد و سپس به تشریح ارتباطات حوزه علمیه قم با واتیکان، از جمله سفر مدیر محترم حوزه های علمیه قم به واتیکان و همچنین نظرات برخی مراجع تقلید درخصوص مفید و سازنده بودن اینگونه ارتباطات و تعاملات پرداخت. ایشان همچنین توضیحاتی نیز در خصوص سفر پاپ فرانسیس به نجف اشرف و دیدار با آیت الله سیستانی ارائه نمود.

🚩 جلسه درس هشتم الاهیات اجتماعی اسلام/ تشیع روز پنج شنبه ۱۴ دیماه در محل موسسه شیعه شناسی برگزار شد که گزارش اجمالی آن به شرح زیر است: 🔸استاد تقی زاده داوری درس این هفته را به ارزیابی نظریات نوآورانه مرحوم علامه اختصاص دادند. ابتدا متن المیزان در باره هستی و حیات جامعه در ذیل آیه ۲۰۰ سوره آل عمران را مجددا خواندند و شرح کردند و سپس عبارت جلد دوم کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم، بحث ادراکات اعتباری، بخش اعتبار استخدام و اجتماع را خواندند و شرح دادند و به نقل از عبارت مذکور گفتند: آقای علامه می فرمایند انسان در ابتدا استخدام را اعتبار می کند، سپس مدنی بالطبع است یعنی اجتماع را اعتبار داده است و سرانجام عدالت اجتماعی را خوب و ظلم را بد تلقی می کند. 🔸استاد داوری این دو متن را متنافی، ناهمخوان و ناسازگار ملاحظه کرده و در توجیه و جمع آن گفته اند: ممکن است مرحوم علامه کتاب اصول فلسفه را در ابتدا نوشته باشند و بعدا این بخش تفسیر را به نگارش درآورده باشند. و نیز ممکن است گفته شود ایشان در نوشته فلسفی خود به برهان و استدلال عقلی و فلسفی پرداخته اند در حالیکه در نوشته تفسیری خود به توضیح و شرح آیات قرآنی پرداخته و به واقعیت فلسفی نظر نداشته اند. اگرچه استاد داوری این توجیهات و وجوه جمع را چندان قانع کننده و موجه ندانسته اند. 🔸 ایشان همچنین ناهمخوانی و ناسازگاری عبارات مرحوم علامه در باره اصل استخدام و اصل اجتماع، در آثار مختلف ایشان و گاه حتی در یک تالیف ایشان را مطرح کرده و گفته اند باید بنا بر این بگذاریم که از نظر مرحوم علامه اصل اولی، همان اصل استخدام است و انسان اولا و بالذات موجودی استخدام کننده از منافع و ثمرات دیگران است، و ثانیا و بالعرض، و بالتطبع و بالعاده اجتماعی است یعنی تشکیل اجتماع میدهد و به اجتماع می پیوندد تا از منافع دیگران بطور بهتر و بیشتر بهره ببرد و الا اجتماع را ضروری و مطابق ذات خود نمی بیند. استاد سپس لوازم اجتماعی، سیاسی، حقوقی و اخلاقی هر یک از دو نظریه مذکور را شرح داده اند.

🔰 به اطلاع عموم علاقمندان به درس‌های استاد محمود تقی‌زاده داوری می‌رساند. درس‌های جناب ایشان برای دوره تحصیلی پیش‌رو، از اول بهمن بشرح زیر اعلام می شود: شنبه: الاهیات انسان، ساعت 11-10صبح یکشنبه: الاهیات اجتماع، ساعت 11-10صبح دوشنبه: الاهیات سیاست، ساعت 11-10صبح سه‌شنبه: فقه اجتماعی، ساعت 11-10صبح چهارشنبه: شیعه‌شناسی، ساعت 11-10صبح یادآور می شود، این درس‌ها بصورت مجازی و زنده در روزهای درسی هفته از طریق کانال موسسه شیعه‌شناسی @shiite_studies در پیام رسان ایتا پخش می‌شود.

🚩 جلسه نهم درس الاهیات اجتماعی اسلام/ تشیع، روز پنج شنبه 21 دیماه در محل موسسه شیعه شناسی برگزار شد و استاد تقی زاده داوری، این جلسه را به توضیح شهید مطهری از نظریه اصالت الاجتماع اختصاص دادند که خلاصه آن به شرح زیر است: 🔸مرحوم مطهری در توضیح نظریه استادشان، علامه طباطبائی، می گویند: شکی نیست که جامعه یک مرکب است، مرکب از افراد و اشخاص انسانی، حال باید دید که این ترکیب، چه نوع ترکیبی است اعتباری یا واقعی؟ ایشان سپس به چهار نوع ترکیب اشاره می کنند و ویژگی هریک را بر می شمارند. ۱- فرض اول اینست که جامعه یک مرکب اعتباری و فرضی باشد، یعنی اصالت الفرد و محض باشد، دراینصورت مرکب و ترکیبی از افراد و آحاد انسانها واقعا پدید نیامده است، جامعه هویت و وجود و هستی ندارد، و طبعا سنت و قانون نخواهد داشت، و موضوع مستقلی برای شناخت و علم نخواهد بود. ۲- فرض دوم اینست که جامعه یک مرکب واقعی باشد، منتهی یک ترکیب صناعی و صنعتی، همانند ماشین و ساعت و سایر پدیده های صنعتی. در این صورت اگرچه افراد، اجزاء و آحاد، وجود و هستی مستقل خود را در ترکیب از دست نمی دهند و در مرکب حل نمی گردند، ولی استقلال عمل خود را از دست می‌دهند و در کار و اثر جمعی حل می شوند، چنانچه راه رفتن ماشین و یا کار کردن ساعت، نتیجه و برآیند کار جمعی اجزاء و عناصر با هیات و شکل خاص است، نه نتیجه کار یک یک اجزاء و عناصر بطور انفرادی و استقلالی. مرحوم مطهری ره می گویند اگر جامعه یک مرکب صناعی همانند ماشین باشد، دراینصورت وجود و هستی واقعی و حقیقی نخواهد داشت و آحاد افراد و اشخاص در کل اجتماعی حل و مضمحل نمی شوند اگرچه خاصیت و اثر فردی خود را از دست داده و بصورت جمعی، اثر جمعی را پدید می آورند. بر طبق این فرض، جامعه اگرچه اصیل و واقعی نخواهد بود ولی اثر جمعی و خاصیت جمعی، امری عینی و واقعی خواهد بود. بین افراد تاثیر و تاثر و رابطه واقعی وجود خواهد داشت، و بر عمل جمعی افراد، سرنوشت مشترک حاکم خواهد بود، و آن اثر جمعی، موضوع مستقلی برای شناخت و علم خواهد شد. ۳- فرض سوم اینست که هم افراد و آحاد را اصیل بدانیم و هم جامعه را، منتهی جامعه را یک موجود فرهنگی و نمادین در نظر بگیریم، نه موجود فیزیکی، جسمانی و جسدی که از ترکیب اندام و کالبد انسانها به وجود آمده باشد. بنابراین فرض، جامعه یک موجود است منتهی یک موجود منحصر به فرد و یگانه و ویژه که برای آن همانندی نمی توان یافت. نوع منحصر در فرد است، هستی نمادین و فرهنگی دارد، مثل واقعیت زبان، واقعیت پول رایج و امثال اینها که واقعیت عینی و واقعی دارند منتهی نمادین، سمبلیک، نشانه ای. مرحوم مطهری می فرمایند بر طبق این فرض که هم اصالت الفردی است و هم اصالت الاجتماعی، هم فرد روان شناسی دارد و هم جمع جامعه شناسی، هم قوانین و سنن فردی وجود دارد و هم قوانین و سنن اجتماعی، هم فرد موضوع شناخت و معرفت است و هم جمع و جامعه، هم روح و فهم و شعور و وجدان و اراده و خواست فردی وجود دارد و هم روح جمعی و فهم و شعور و وجدان و خواست و اراده جمعی که نوعا و غالبا بر اراده و خواست و فهم فردی غلبه و سیطره دارد و آنرا به رنگ خود در می آورد. ۴- و اما فرض چهارم، به اینصورت است که اصالت و وجود و هستی و حقیقت و واقعیت را از آن جامعه بدانیم و فرد و شخص را موجودی اعتباری و فرضی و تبعی محض تلقی کنیم. مطابق این فرض، روح جمعی و وجدان جمعی و شعور جمعی و فکر و اندیشه و ذوق و ذائقه جمعی است که اصیل و واقعیت دارد، و شعور و فهم و وجدان و ذوق و سلیقه فردی در واقع جلوه و مظهر و بازتابی از روح جمعی و حیات جمعی و شعور جمعی می باشد. بر طبق این فرض، آنچه که هویت دارد جامعه است، آنچه که سنت و قانون دارد جامعه است، آنچه که موضوع شناخت و علم و معرفت است جامعه است، افراد و اشخاص در ضمن سیل جامعه حرکت و عمل و تکاپو دارند. 🔸به هر تقدیر، معلم شهید، نظریه سوم یعنی نظریه توامان وجود فرد و جامعه را برگزیده و آن را از معلم خود مرحوم علامه طباطبائی نقل می کنند و با آیات قرآنی مربوط به امت تائید می نمایند و می فرمایند: بدیهی است که امت اگر وجود عینی نداشته باشد، سرنوشت و فهم و شعور و طاعت و عصیان معنا ندارد، این ها دلیل است که قرآن به نوعی حیات قائل است که حیات جمعی و اجتماعی است. حیات اجتماعی صرفا یک تشبیه و تمثیل نیست، یک حقیقت است، همچنانکه مرگ جمعی نیز یک حقیقت است.

اصلاحیه 🔰 توجه توجه پیرو اطلاعیه قبلی، به اطلاع علاقمندان می رساند درسهای استاد تقی زاده داوری از روز شنبه30 دی ماه بشرح زیر می باشد: شنبه: الاهیات انسان، ساعت 11-10صبح: @HumanTheology یکشنبه: الاهیات اجتماع، ساعت 11-10صبح: @SocialStudiesReview دوشنبه: الاهیات سیاست، ساعت 11-10صبح: @PoliticalTheology سه‌شنبه: فقه اجتماعی، ساعت 11-10صبح: @SocialJurisprudence چهارشنبه: شیعه‌شناسی، ساعت 11-10صبح: @ShiaStudiesReview یادآور می شود، این درس‌ها بصورت مجازی و زنده در روزهای درسی هفته از طریق کانال هر درس در پیام رسان ایتا پخش می‌شود.

🚩 گزارش جلسه دهم درس الاهیات اجتماعی اسلام/ تشیع در روز پنج شنبه تاریخ ۲۸ دی ۱۴۰۲ 🔸 استاد تقی زاده داوری در این جلسه به ادله قرآنی و حدیثی ای که مرحوم مطهری برای اثبات حیات جامعه آورده اند پرداخته است. آیه ۳۴ سوره اعراف که می گوید هر امتی، دارای اجل و عمر محدود است؛ آیه ۲۸ سوره جاثیه که می گوید هر امتی به کتاب و نامه عملش خوانده می شود ؛ آیه ۱۰۸ سوره انعام که می گوید عمل هر امتی را (برای خودش) زیبا و نیکو و جالب جلوه داده ایم، و سرانجام آیه ۵ سوره غافر که در آن به تلاش و اهتمام هر امتی در مخاصمه با پیام آور خود از طریق جدل باطل با او، و مبتلا شدن به عذاب الهی تصریح شده است. 🔸 در ادامه، استاد داوری به تکمله مرحوم مطهری در این مقوله اشاره نموده و از کتاب ایشان نقل کردند که در قرآن کریم احیانا مواردی دیده می شود که کار یک فرد از افراد یک اجتماع به همه آن اجتماع نسبت داده شده است، و یا کار یک نسل به نسل های بعدی یک قوم و جمعیتی نسبت داده شده است، و این در مواردی است که همه افراد آن اجتماع و یا همه نسل های متوالی آن قوم و جمعیت، با عمل و کار فرد خاص، همدلی و همفکری و رضایت خاطر داشته اند، چنانچه پی کردن و کشتن شتر توسط یک شخص در قوم ثمود به تمام افراد آن قوم نسبت داده شده و همگی را مستحق مجازات و عذاب الهی دانسته است (آیه ۱۵۷ شعراء؛ ۷۷ اعراف؛ ۶۵ هود؛ ۱۴ شمس). و چنانچه حضرت امیر علیه السلام در یکی از خطبه های خود که به شرح رضایت جمعی و یا ناخشنودی جمعی نسبت به یک کار، افراد را تبدیل به یک واحد حقیقی می کند و پیامدهای واقعی برای آنها به بار می آورد، به آیات مربوط به قوم ثمود و پی کردن ناقه آن توسط شخص واحد و سپس مبتلا شدن به عذاب الهی استناد کرده اند( نهج البلاغه خطبه ۲۰۱). مطهری آنگاه یادآور می شود که رضایت نسبت به یک عمل و یا خشم و غضب از یک کار، هنگامی بعنوان کار و عمل یک قوم و جمعیت تلقی می‌شود و مستوجب نقمت و عذاب می گردد که به مرحله تصمیم و عمل برسد و در واقع آن کار، کار جمع تلقی شود.