این واژه و مشتقات آن در قرآن مجید بارها ذکر شده و در معانی گوناگون به کار رفته است. گاهی به معنای آزمایش و امتحان گاه به معنای فریب دادن گاه به معنای بلا و عذاب، گاه به معنای گمراهی و گاه به معنای شرک و بت پرستی؛ 

ولی ظاهراً تمام این معانی، به همان مفهوم اصلی فتنه باز می گردد؛ زیرا این واژه در هر موردی که نوعی فشار و شدت وجود داشته باشد به کار می رود؛ مانند امتحان و عذاب و فریب و نیرنگ که معمولاً تحت فشار و شدت هستند و همچنین شرک که متضمن نوعی فشار و شدت است

زیرا زمینه های ظهور و بروز فتنه ها در همه شهرها یکسان نیست؛ بلکه عوامل متعدّد و پیچیده ای دارد که در جایی هست و در جایی دیگر یافت نمی شود. بنابراین، اگر آثاری از فتنه در شهرهایی دیده نشد، نباید فریب خورد؛ چه بسا شهر خاصی را به خاطر آمادگی هایش هدف قرار دهد. در حقیقت، فتنه را می توان به موج دریا تشبیه کرد

حضرت علی ع در این خطبه و سایر خطبه های نهج البلاغه، پرده از یک معمای بزرگ تاریخی و اجتماعی برداشته و کاملاً ویژگی های فتنه را توصیف کرده و توصیه نموده است که هرگاه زمانه به فتنه گرفتار آمد و جلوه های آن پدیدار شد، بر جای خویش بمانید و دچار تزلزل و تردید نشوید و بدون مطالعه و بررسی همه جانبه، وارد این معرکه نشوید چون فتنه از گذرگاه ها و راه های مخفی و غیر آشکار وارد می شود و دست های پنهان آن را هدایت می کند.

وقتی فتنه فرا می رسد، مانند جوانی است که در عنفوان جوانی به سر می برد. بسیار شاداب، جذاب و با نشاط است. هیچ کس از او نمی ترسد و احساس خطر نمی کند. فتنه مانند جوان، روز به روز رشد می کند و در جامعه گسترش می یابد

برخوردها و جلوه های آن بسان سنگ می ماند که اثر نمی پذیرد و تحت تأثیر عواطف و احساسات پیرامونی قرار نمی گیرد و بر عکس با ضربه های شکننده و خردکننده، محیط پیرامونی خود را ویران می کند.

ستمگران و فتنه جویان در مقابل امتیازاتی که از یکدیگر می گیرند، بر سر این فتنه معامله می کنند و آن را به همدیگر وا می گذارند و مانند سگ هایی که بر سر مرداری نزاع می کنند، به جان هم افتاده و آن را از هم می ربایند.

حضرت علی ع در ابتدای خطبه 93 نهج البلاغه، گوشه ای از حوادث تلخ آینده و فتنه هایی را که به مسلمانان روی خواهد آورد اطلاع داده و در ادامه آن، به یک قانون کلّی درباره فتنه ها اشاره می کند؛ قانونی که آگاهی بر آن، می تواند خطر فتنه ها را تا حدّ زیادی تقلیل دهد.

هنگامی که فتنه ها روی آورند، خود را به لباس حق در می آورند و هنگامی که پشت کنند، (مردم را از ماهیّت خود) آگاه می سازند از همین روست که فتنه گران با ترفندهای مختلف و با استفاده از ابزارهای تبلیغی و رسانه ای و با بهره برداری از نفوذی که در افکار عمومی دارند و بعضاً با استخدام چهره های موجّه و مقبول اجتماعی، سیاسی و دینی تلاش می کنند تا امور باطل را حق، جلوه دهند.

به همین دلیل، امام علی ع یکی از ویژگی های فتنه را چنین معرفی می کند که بر بستر شبهه و ابهام می روید و فتنه انگیزان از فضاهای شبهه آلود و مبهم بیشترین بهره را می برند. دوم اینکه وقتی که می آیند ناشناخته هستند و مردم نمی دانند که در فتنه افتاده اند، اما وقتی پشت می کنند تا بروند، تازه معلوم می شود که در فتنه بوده اند.»

این یک نکته بسیار مهمّ سیاسی و اجتماعی است که سران فتنه و سودجویانِ تبهکار، ماهیّت خود را در چهره ساختگی حق بجانب پنهان می دارند تا مردم را به دنبال خود بکشند، ولی هنگامی که بر مرکب مراد، سوار شدند، چهره واقعی خود را نشان می دهند و همین امر، تدریجاً سبب نابودی آن ها می شود. این قانون و قاعده ای است برای تمام اعصار و قرون. 

به همین دلیل طرفداران حق باید همیشه با دقّت و هوشیاری به حوادث نگاه کنند تا مبادا فریب چهره های حق بجانب و دروغین آنها را بخورند و غافلگیر شوند. هرگونه سطحی نگری و حسن ظنّ بی دلیل در این گونه موارد، جز زیان و خسران به بار نمی آورد.