#یادداشت #یادداشت_شخصی 🔰 عزاداری محرم و فقه هیئات مذهبی ℹ️ مقدمه بنابر تقسیم مختار از فقه فرهنگی در نظامات به فقه نظام فرهنگی و فقه نظام مدیریت فرهنگی، در فقه نظام فرهنگی از جمله در فراغت‌گزینی‌های مکلفین بحث می‌کنیم که فراغت‌های ایمانی از اقسام آن است. یکی از این فراغت‌ها، شرکت در هیئات مذهبی است. مرادف واژه‌ی هیئات مذهبی در روایات، مجالس ذکر اهل بیت است و بررسی اجمالی فقه آن را در سه بخش می‌توان تبیین کرد: حد مطلوب شرع، امکان تسنین و مسئولیت‌های فرهنگی دولت. 1⃣ حد مطلوب شرع مجالس مطلوب ذکر اهل بیت علیهم‌السلام در روایات در سه قسم بیان شده است: ذکر علوم اهل بیت، ذکر فضائل اهل بیت و ذکر مصائب ایشان. در صحیحه معتب به اسناد شیخ از امام صادق علیه‌السلام چنین روایت شده: قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ لِدَاوُدَ بْنِ سِرْحَانَ : يَا دَاوُدُ ، أَبْلِغْ مَوَالِيَّ عَنِّي اَلسَّلاَمَ، وَ أَنِّي أَقُولُ: رَحِمَ اَللَّهُ عَبْداً اِجْتَمَعَ مَعَ آخَرَ فَتَذَاكَرَا أَمْرَنَا، فَإِنَّ ثَالِثَهُمَا مَلَكٌ يَسْتَغْفِرُ لَهُمَا، وَ مَا اِجْتَمَعَ اِثْنَانِ عَلَى ذِكْرِنَا إِلاَّ بَاهَى اَللَّهُ بِهِمَا اَلْمَلاَئِكَةَ، فَإِذَا اِجْتَمَعْتُمْ فَاشْتَغِلُوا بِالذِّكْرِ، فَإِنَّ فِي اِجْتِمَاعِكُمْ وَ مُذَاكَرَتِكُمْ إِحْيَاؤُنَا، وَ خَيْرُ اَلنَّاسِ مِنْ بَعْدِنَا مَنْ ذَاكَرَ بِأَمْرِنَا وَ دَعَا إِلَى ذِكْرِنَا. (امالی، ج۱، ص۲۲۴) در این روایت مطلق ذکر بیان شده است؛ هرچند تعبیر «بأمرنا»، بر تعلیم و تبلیغ امامت دلالت دارد که ذکر فضائل از مقدمات آن است. در عبارت «أبلغ» بر ترویج و تسنین این مجالس دلالت دارد. یعنی علاوه بر مطلوبیت فردی که با «رحم الله» تعبیر شده، اما در ساحت اجتماعی، با صیغه امر بحث شده است و این تفاوت در تعبیر، تفاوت در نوع حکم هیئات را به لحاظ فردی و اجتماعی می‌رساند. لذا به نظر می‌رسد نحوه این مطلوبیت _با نظر به میزان شدت مصلحت_ به نسبت مجریان هیئت و عزاداران متفاوت باشد؛ در مجریان، قائل به وجوب و در عزاداران، قائل به استحباب باشیم. زیرا فعل مجریان، فعل جمعی و در راستای اقامه‌ی این مجالس است و اگر در میان این اقامه، هویت فرهنگی مطلوب هیأت _که این سه قسم است_ ترک شود، قطعا به تعطیل سنت اهل بیت علیهم‌السلام _هرچند در فضای فرهنگی یک شهر یا روستا باشد_ منجر می‌شود و شارع مقدس به تعطیل این سنت رضایت نمی‌دهد، فارغ از ادله‌ای که بر حرمت تعطیل سنت وجود دارد. اما فعل عزاداران، فعل فردی است و دلیل محکمی را نمی‌توان بر وجوب این مطلوبیت یافت؛ به ویژه که اخلال در اقامه سنت هم ایجاد نخواهد کرد. ثمره این وجوب در نوع برنامه‌ریزی زمانی و محتوایی از یک سوی و نوع دعوت از سخنران و مداح در هیئت از سوی دیگر خود را نشان می‌دهد. در روایات دیگر هم از مطلوبیت ذکر مصائب و احیای امر بحث شده است: مانند موثقه علی بن فضال از امام رضا علیه السلام: مَنْ تَذَكَّرَ مُصَابَنَا فَبَكَى وَ أَبْكَى لَمْ تَبْكِ عَيْنُهُ يَوْمَ تَبْكِي اَلْعُيُونُ وَ مَنْ جَلَسَ مَجْلِساً يُحْيَا فِيهِ أَمْرُنَا لَمْ يَمُتْ قَلْبُهُ يَوْمَ تَمُوتُ اَلْقَلْبُ (عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۲۹۴) 2⃣ امکان تسنین مسأله دوم این است که آیا می‌توان در نحوه برگزاری هیئات، فرهنگ‌سازی جدیدی کرد که سابقه‌ای در نصوص ندارد؟ برای مثال، هر روز با روش‌های عزاداری متفاوت و آداب و هنرهایی (ادبیات و موسیقی) مواجه هستیم که پیش از این نبود. اگر بخواهیم با ادبیات فقه فرهنگی پاسخ دهیم، باید هویت فرهنگی مطلوب در هیأت که در بند اول بحث شد را ملاک قرار دهیم. یعنی نباید آن هویت تهدید شود و نباید آن را صرفا حکمت و هدف حکم بدانیم. با این ضابطه، می‌توان بیان حضرت آیت الله خامنه‌ای که «مداحی، موسیقی پاپ نیست» را بهتر فهمید. به نظرم ایشان در این عبارت فقط قصد ایراد توصیه نداشته و به ضابطه‌ای فقهی نظر داشته است. با همین پاسخ مختصر تحریم بسیاری از ابداعات مداحان که صرفا با توجیه احساسی انجام می‌شود مشخص می‌شود. گاه در این ابداعات، مؤلفه‌های فراغت‌گزینی غربی همچون لذت، تخیل، آزادی و فانتزی بودن را تداعی می‌کند و از آن حد مطلوب شرع خارج می‌نماید. به ویژه آن‌جا که در یکی از هیئات در پاسخ به منتقدان خود می‌گفتند:(دیوانگی ما به کسی ربط ندارد!) این هویت فرهنگی تناسبی با مطلوب شرع ندارد. 3⃣ مسئولیت‌ فرهنگی دولت قطعا برگزاری هیئات مطابق با ضوابط فوق، هم اقامه معروف است و هم احیای سنت. همین دو قاعده در اثبات مسئولیت دولت برای حمایت‌های مادی و معنوی از هیئات کافی است. یعنی علاوه بر این که نسبت به حفظ هویت فرهنگی و جلوگیری از انحرافات مکلف است، اگر هیئات به دلیل نیاز مالی یا عدم تبلیغ کافی در بین مردم امکان برگزاری جلسات خود را نداشته باشند، جلوگیری از تعطیل سنت، مسئولیت دولت خواهد بود. ✍ طباطبائی 🆔 @Temod_uni