صلوات بر محمد(ص) و اهل بیتش در جلب رحمت خدا مؤثر است. فراز 2 از دعای 24 ( دعا برای گرامی بودن پدر و مادر نزد خدا ) 1️⃣👈و اخْصُصِ اللَّهُمَّ وَالِدَيَّ بِالْكَرَامَةِ لَدَيْكَ ، وَ الصَّلَاةِ مِنْكَ ، يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ . خدایا! پدر و مادرم را به گرامی داشتن نزد خود و درود از جانب حضرتت برگزین، ای مهربان‌ترین مهربانان!

روش شناسی حقوق والدین 1. دعا در حق والدین فرزندان اگر در حق پدر و مادر خود دعا کنند، دعایشان برآورده می­شود، چون فرزند صالح یکی از صدقات جاریه[7] پس از فوت انسان است؛ یعنی همان‌طور که آنان در زمان حیات برای والدین ثواب جمع می­کنند، این ثواب پس از فوت آن‌ها نیز ادامه دارد. امام سجاد(علیه السلام) در فرازی از دعا می­گوید: «وَ اغْفِرْ لِی بِدُعَائِی لَهُمَا، وَ اغْفِرْ لَهُمَا بِبِرِّهِمَا بی‌مَغْفِرَةً حَتْماً؛[8] خداوندا! بیامرز مرا به وسیله دعایی برای ایشان، و ایشان را به سبب مهربانی‌شان به من بیامرز، آمرزش پا برجا»؛ یعنی اینکه در اجر این عمل که برای والدین دعا می­کنم، مرا مورد بخشش خود قرار بده

وَ كَانَ مِنْ دُعَائِهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ لِأَبَوَيْهِ عَلَيْهِمَا السَّلَامُ دعای آن حضرت است برای پدر و مادرش (علیهماالسّلام) ﴿1﴾ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ عَبْدِكَ وَ رَسُولِكَ ، وَ أَهْلِ بَيْتِهِ الطَّاهِرِينَ ، وَ اخْصُصْهُمْ بِأَفْضَلِ صَلَوَاتِكَ وَ رَحْمَتِكَ وَ بَرَكَاتِكَ وَ سَلَامِكَ . (1) خدایا! بر محمّد بنده و فرستاده‌ات و بر اهل بیت پاکش درود فرست و آنان را به برترین درودها و رحمت و برکات و سلام خود، مخصوص گردان.

﴿2﴾ وَ اخْصُصِ اللَّهُمَّ وَالِدَيَّ بِالْكَرَامَةِ لَدَيْكَ ، وَ الصَّلَاةِ مِنْكَ ، يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ . (2) خدایا! پدر و مادرم را به گرامی داشتن نزد خود و درود از جانب حضرتت برگزین، ای مهربان‌ترین مهربانان!

﴿3﴾ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ، وَ أَلْهِمْنِي عِلْمَ مَا يَجِبُ لَهُمَا عَلَيَّ إِلْهَاماً ، وَ اجْمَعْ لِي عِلْمَ ذَلِكَ كُلِّهِ تَمَاماً ، ثُمَّ اسْتَعْمِلْنِي بِمَا تُلْهِمُنِي مِنْهُ ، وَ وَفِّقْنِي لِلنُّفُوذِ فِيما تُبَصِّرُنِي مِنْ عِلْمِهِ حَتَّى لَا يَفُوتَنِي اسْتِعْمَالُ شَيْ‌ءٍ عَلَّمْتَنِيهِ ، وَ لَا تَثْقُلَ أَرْكَانِي عَنِ الْحَفُوفِ فِيما أَلْهَمْتَنِيهِ (3) خدایا! بر محمّد و آل محمّد درود فرست و دانش آنچه از حقوق ایشان بر من واجب است، به من الهام کن؛ و دانش همۀ آن حقوق واجبه را برایم فراهم آور؛ سپس مرا به آنچه در این زمینه الهام کرده‌ای به کار گیر و برای انجام آنچه به دانستنش بینایم می‌کنی توفیق ده تا به کار بستن چیزی که به من آموخته‌ای از دستم نرود و اندامم از خدمت کردن بر اساس حقوقی که به من الهام فرموده‌ای، سنگین نشود. ♦️داشتن شناخت نسبت ‌به‌ پدر ‌و‌ مادر ‌و‌ حقوق ایشان، در مراتب بالای معرفتی، همچون معرفت الهی است ‌که‌ خداوند باید ‌از‌ ناحیه لطف ‌و‌ فضل خود، آنها ‌را‌ ‌به‌ آدمی الهام فرماید. «الهام» در لغت ‌به‌ معنای «چیزی در قلب انداختن» است. بنابراین، آدمی تنها ‌با اتکا ‌به‌ داشته ها ‌و‌ آگاهی های خود نمی تواند ‌به‌ درک مقام ‌و‌ موقعیت والدین نایل شود ‌و‌ باید لطف خداوند شامل حال ‌او شود ‌و‌ این معرفت ‌را‌ در دل آدمی بیندازد.

﴿4﴾ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ كَمَا شَرَّفْتَنَا بِهِ ، وَ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ، كَمَا أَوْجَبْتَ لَنَا الْحَقَّ عَلَى الْخَلْقِ بِسَبَبِهِ . (4) خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست، چنانکه ما را به وجود مبارکش شرافت دادی و بر محمّد و آلش درود فرست، همان‌سان ‌که به سبب حضرتش حقّی به سود ما برعهدۀ مردم واجب فرمودی. ♦️از‌ ظواهر آنچه ذکر شده برمی آید ‌که‌ عمل ‌به‌ وظایف در قبال پدر ‌و‌ مادر، کاری دشوار است ‌که‌ هم توان روحی ‌و‌ هم قوای جسمی می طلبد ‌و‌ باید رسیدن ‌به‌ این تواناییها ‌را‌ ‌از‌ خداوند مسألت کنیم. ♦️در اینجا ‌با در ک بالاتری ‌از‌ حقوق والدین ‌و‌ آگاهی ‌از‌ سنگینی عمل کامل وظایفی ‌که‌ در قبال آنان بر عهده داریم، ‌از‌ خداوند می خواهیمکمک ویژه جسمی ‌و‌ روحی ارزانی فرماید، بدین معنا ‌که‌ گاهی انسان ‌از‌ وظیفه ای آگاهی دارد ‌و‌ برای انجام آن درخواست کمک می کند ‌و‌ گاهی ‌از‌ سنگینی ‌و‌ شدت سختی آن وظیفه اطلاع می یابد ‌و‌ می داند ‌که‌ ‌با شرایط عادی ‌از‌ پس آن بر نمی آید؛ بنابراین توان بیشتری ‌را‌ استمداد می کند. ♦️ امام زین العابدین(ع) در ذکر حقوق مادر می فرماید:از ‌او در مقابل تمام زحمات ‌و‌ خدمات سپاسگزاری کن، اما قادر ‌به‌ تشکر ‌و‌ سپاس مادر نیستی مگر ‌با استعانت ‌و‌ کمک خواستن ‌از‌ خداوند بزرگ ‌و‌ در این راه باید توفیق پروردگار یار ‌تو باشد ‌تا‌ بتوانی خدمات ‌او ‌را‌ جبران کنی. آیه 15 سوره احقاف نیز ‌به‌ همین مضمون اشاره می فرماید: «پروردگارا! مرا توفیق ده ‌تا‌ شکر نعمتی ‌را‌ ‌که‌ ‌به‌ ‌من‌ ‌و‌ پدر ‌و‌ مادرم دادی ‌به‌ جا آورم ‌و‌ عمل صالحی انجام دهم ‌که‌ ‌از‌ آن خشنود باشی.»

﴿5﴾ اللَّهُمَّ اجْعَلْنِي أَهَابُهُمَا هَيْبَةَ السُّلْطَانِ الْعَسُوفِ ، وَ أَبِرَّهُمَا بِرَّ الْأُمِّ الرَّؤُوفِ ، وَ اجْعَلْ طَاعَتِي لِوَالِدَيَّ وَ بِرِّي بِهِمَا أَقَرَّ لِعَيْنِي مِنْ رَقْدَةِ الْوَسْنَانِ ، وَ أَثْلَجَ لِصَدْرِي مِنْ شَرْبَةِ الظَّمْآنِ حَتَّى أُوثِرَ عَلَى هَوَايَ هَوَاهُمَا ، وَ أُقَدِّمَ عَلَى رِضَايَ رِضَاهُمَا وَ أَسْتَكْثِرَ بِرَّهُمَا بِي وَ اِنْ قَلَّ ،وَ أَسْتَقِلَّ بِرّي بِهِمَا وَ اِنْ كَثُرَ . (5) خدایا! چنانم قرار ده که از پدر و مادرم مانند ترسیدن از پادشاه ستمکار بترسم و به هر دو همچون مادری مهربان نیکی کنم. و اطاعت و نیکوکاری‌ام را به آنان، در نظرم از خواب خواب‌آلوده شیرین‌تر و برای سوز سینه‌ام، از شربت گوارا در ذائقۀ تشنه، خنک‌تر گردان تا خواستۀ هر دو را نسبت به خواستۀ خود بیشتر دوست داشته باشم و خشنودی آن‌ها را بر خشنودی خود پیش اندازم و نیکوکاری ایشان را در حقّ خود، هر چند اندک باشد، زیاد شمارم و نیکوکاری خود را دربارۀ ایشان هر چند بسیار باشد، اندک به حساب آورم.

﴿6﴾ اللَّهُمَّ خَفِّضْ لَهُمَا صَوْتِي ، وَ أَطِبْ لَهُمَا كَلَامِي ، وَ أَلِنْ لَهُمَا عَرِيكَتِي ، وَ اعْطِفْ عَلَيْهِمَا قَلْبِي ، وَ صَيِّرْنِي بِهِمَا رَفِيقاً ، وَ عَلَيْهِمَا شَفِيقاً . (6) خدایا! صدایم را در محضر آنان آهسته و گفتارم را پاکیزه و دلنشین و خوی و خصلتم را نسبت به آنان نرم کن و دلم را به هر دو مهربان ساز و مرا نسبت به هر دو اهل مدارا و نرمش و مهربان و دلسوز گردان.

﴿7﴾ اللَّهُمَّ اشْكُرْ لَهُمَا تَرْبِيَتِي ، وَ أَثِبْهُمَا عَلَى تَكْرِمَتِي ، وَ احْفَظْ لَهُمَا مَا حَفِظَاهُ مِنِّي فِي صِغَرِي . (7) خدایا! آنان را به پاس پرورش من پاداش بخش و در برابر گرامی‌داشت من جزا عنایت فرما و هر چه را در کودکی‌ام نسبت به من منظور داشتند، در حقّ آنان منظور دار.

﴿8﴾ اللَّهُمَّ وَ مَا مَسَّهُمَا مِنِّي مِنْ أَذًى ، أَوْ خَلَصَ إِلَيْهِمَا عَنِّي مِنْ مَكْرُوهٍ ، أَوْ ضَاعَ قِبَلِي لَهُمَا مِنْ حَقٍّ فَاجْعَلْهُ حِطَّةً لِذُنُوبِهِمَا ، وَ عُلُوّاً فِي دَرَجَاتِهِمَا ، وَ زِيَادَةً فِي حَسَنَاتِهِمَا ، يَا مُبَدِّلَ السَّيِّئَاتِ بِأَضْعَافِهَا مِنَ الْحَسَنَاتِ . (8) خدایا! آنچه از جانب من آزار به ایشان رسیده، یا کار ناپسندی از سوی من نسبت به آن‌ها رخ داده، یا حقّی که از آنان بر عهدۀ من ضایع شده، همه را موجب ریختن گناهانشان و بلندی مقامشان و افزونی خوبی‌هایشان قرار ده، ای تبدیل‌کنندۀ بدی‌ها به چندین برابرش به خوبی‌ها.

﴿9﴾ اللَّهُمَّ وَ مَا تَعَدَّيَا عَلَيَّ فِيهِ مِنْ قَوْلٍ ، أَوْ أَسْرَفَا عَلَيَّ فِيهِ مِنْ فِعْلٍ ، أَوْ ضَيَّعَاهُ لِي مِنْ حَقٍّ ، أَوْ قَصَّرَا بِي عَنْهُ مِنْ وَاجِبٍ فَقَدْ وَهَبْتُهُ لَهُمَا ، وَ جُدْتُ بِهِ عَلَيْهِمَا وَ رَغِبْتُ إِلَيْكَ فِي وَضْعِ تَبِعَتِهِ عَنْهُمَا ، فَإِنِّي لَا أَتَّهِمُهُمَا عَلَى نَفْسِي ، وَ لَا أَسْتَبْطِئُهُمَا فِي بِرّي ، وَ لَا أَكْرَهُ مَا تَوَلَّيَاهُ مِنْ أَمْرِي يَا رِبِّ . (9) خدایا! آنچه را پدر و مادرم، در سخن گفتن با من، اگر از اندازه بیرون رفتند، یا در کاری نسبت به من زیاده‌روی کردند، یا حقّی را از من به تباهی کشیدند، یا واجبی را نسبت به من کوتاهی کردند، همه را به آنان بخشیدم و همۀ آن‌ها را به هر دو نثار کردم و از تو می‌خواهم که وزر و وبال آن را از دوش آنان برداری؛ زیرا من آنان را نسبت به خود، در کوتاه آمدنشان از حقّم متهم نمی‌کنم و آنان را در نیکوکاری‌شان دربارۀ خود سهل‌انگار نمی‌دانم و از آنچه درباره‌ام انجام داده‌اند، ناراضی نیستم.

﴿10﴾ فَهُمَا أَوْجَبُ حَقّاً عَلَيَّ ، وَ أَقْدَمُ إِحْسَاناً إِلَيَّ ، وَ أَعْظَمُ مِنَّةً لَدَيَّ مِنْ أَنْ أُقَاصَّهُمَا بِعَدْلٍ ، أَوْ أُجَازِيَهُمَا عَلَى مِثْلٍ ، أَيْنَ إِذاً يَا إِلَهِي طُولُ شُغْلِهِمَا بِتَرْبِيَتِي وَ أَيْنَ شِدَّةُ تَعَبِهِمَا فِي حِرَاسَتِي وَ أَيْنَ إِقْتَارُهُمَا عَلَى أَنْفُسِهِمَا لِلتَّوْسِعَةِ عَلَيَّ (10) ای پروردگار من! حقّ آنان بر من، از حقّ من بر آنان واجب‌تر و احسانشان به من پیش‌تر و دیرین‌تر و نعمتشان نسبت به من عظیم‌تر از این است که بر اساس عدالت، کارشان را تلافی کنم، یا با آنان مانند آنچه را با من رفتار کردند، رفتار کنم. ای خدای من! اگر چنین کنم، روزگار مدیدی که به تربیتم مشغول بودند و زحمت سختی که در نگاهداری من تحمّل کردند و آن همه بر خود تنگ گرفتند تا در زندگی من گشایش باشد، چه می‌شود؟!

﴿11﴾ هَيْهَاتَ مَا يَسْتَوْفِيَانِ مِنِّي حَقَّهُمَا ، وَ لَا أُدْرِكُ مَا يَجِبُ عَلَيَّ لَهُمَا ، وَ لَا أَنَا بِقَاضٍ وَظِيفَةَ خِدْمَتِهِمَا ، فَصَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ، وَ أَعِنِّي يَا خَيْرَ مَنِ اسْتُعِينَ بِهِ ، وَ وَفِّقْنِي يَا أَهْدَى مَنْ رُغِبَ إِلَيْهِ ، وَ لَا تَجْعَلْنِي فِي أَهْلِ الْعُقُوقِ لِلآْبَاءِ وَ الْأُمَّهَاتِ ﴿يَوْمَ تُجْزَى كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ وَ هُمْ لَا يُظْلَمُونَ﴾. (11) بعید است که بتوانند حقّ خود را به طور کامل از من دریافت کنند و من قدرت ندارم حقوقی که از ایشان برعهدۀ من واجب شده، تدارک کنم؛ و وظیفۀ خدمت را نسبت به آن دو به جا آورم، پس بر محمّد و آلش درود فرست و ای عطاکننده‌ترین کسی که از او درخواست و تقاضا شود! مرا بر ادای حقّ آنان یاری ده و ای راهنماترین کسی که به او رو کنند! مرا برای خدمت به پدر و مادر توفیق عنایت کن و روزی که هر انسانی به خاطر آنچه مرتکب شده جزا داده می‌شود و در برنامه جزا به آنان ستم نمی‌شود، مرا در زمرۀ آنان که عاقّ پدران و مادران‌اند قرار مده.

﴿12﴾ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ وَ ذُرِّيَّتِهِ ، وَ اخْصُصْ أَبَوَيَّ بِأَفْضَلِ مَا خَصَصْتَ بِهِ آبَاءَ عِبَادِكَ الْمُؤْمِنِينَ وَ أُمَّهَاتِهِمْ ، يَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِينَ . (12) خدایا! بر محمّد و آلش و بر نسل او درود فرست و پدر و مادرم را به برترین چیزی که پدران و مادران بندگان مؤمنت را به آن اختصاص دادی، اختصاص ده؛ ای مهربان‌ترین مهربانان!

﴿13﴾ اللَّهُمَّ لَا تُنْسِنِي ذِكْرَهُمَا فِي أَدْبَارِ صَلَوَاتِي ، وَ فِي إِنىً مِنْ آنَاءِ لَيْلِي ، وَ فِي كُلِّ سَاعَةٍ مِنْ سَاعَاتِ نَهَارِي . (13) خدایا! یاد ایشان را در پی نمازهایم و در هر وقتی از اوقات شبم و در هر ساعتی از ساعات روزم، از یادم مبر.

﴿14﴾ اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِهِ ، وَ اغْفِرْ لِي بِدُعَائِي لَهُمَا ، وَ اغْفِرْ لَهُمَا بِبِرِّهِمَا بِي مَغْفِرَةً حَتْماً ، وَ ارْضَ عَنْهُمَا بِشَفَاعَتِي لَهُمَا رِضىً عَزْماً ، وَ بَلِّغْهُمَا بِالْكَرَامَةِ مَوَاطِنَ السَّلَامَةِ . (14) خدایا! بر محمّد و آلش درود فرست و مرا به برکت دعایی که برای آنان می‌کنم بیامرز و آنان را به خاطر احسانشان به من، در گردونه آمرزش قرار ده؛ آمرزشی لازم و قطعی و به خاطر شفاعتم در حقّ آنان، از آن‌ها خشنود شو، خشنودی استوار و پابرجا؛ و آنان را با گرامی داشتن به جاهای سلامت برسان.

﴿15﴾ اللَّهُمَّ وَ إِنْ سَبَقَتْ مَغْفِرَتُكَ لَهُمَا فَشَفِّعْهُمَا فِيَّ ، وَ إِنْ سَبَقَتْ مَغْفِرَتُكَ لِي فَشَفِّعْنِي فِيهِمَا حَتَّى نَجْتَمِعَ بِرَأْفَتِكَ فِي دَارِ كَرَامَتِكَ وَ مَحَلِّ مَغْفِرَتِكَ وَ رَحْمَتِكَ ، إنَّكَ ذُو الْفَضْلِ الْعَظِيمِ ، وَ الْمَنِّ الْقَديِمِ ، وَ أَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِميِنَ . (15) خدایا! اگر آمرزشت نسبت به آن‌ها بر من پیشی گرفته، پس ایشان را شفیع من قرار ده؛ و اگر مرا پیش از آن‌ها مورد مغفرت قرار داده‌ای، پس مرا شفیع آنان کن؛ تا در پرتو مهربانی‌ات، در سرای کرامتت و جایگاه آمرزش و رحمتت گرد آییم؛ همانا تو دارای احسان عظیم و نعمت قدیمی و تو مهربان‌ترین مهربانانی.

2. خوش‌رفتارى با والدین مکتب حیات بخش اسلام بر احترام، نیک رفتاری و احسان تأکید فروان دارد؛ زیرا بدین‌وسیله افراد به تکامل فردی و اجتماعی دست می­یابند. در میان نیکی­ها، نیک رفتاری با پدر و مادر اهمیت دوچندان دارد. در قرآن نیز بارها، انسان به رفتار نیکو با پدر و مادر امر شده است. بهترین راه برای ابراز محبت به پدر و مادر، نرم گویی و خوش رفتاری با آن‌ها است. امام سجاد(علیه السلام) در صحیفه سجادیه عرض می‌کند: «اللَّهُمَّ وَ أَبَرُّهُمَا بِرَّ الْأُمِّ الرَّءُوف‏؛[10] بار خدایا! با ایشان خوش‌رفتارى نمایم، هم‌چون خوش‌رفتارى مادری مهربان». نزد پدر و مادر چیزی ارزش‌مندتر و برتر از نیکی و مهربانی فرزند در حق آن دو نیست. نیکی فرزند در حق پدر ومادر، ادای دین و حقی است که بر گردن فرزند است. با این وجود، پدر و مادر از نیکی فرزند بسیار شادمان و خرسند می­شوند؛ آن­سان که باغبان از میوه‌های درختان خود خشنود می­گردد. فرزند نیکوکار و مهربان از خشنودی پدر و مادر احساس ادای دین می­کند و از شادمانی آن دو خوشحال می‌شود.[11] در فرازی دیگر آمده است: «اللَّهُمَّ وَ اعْطِفْ عَلَيْهِمَا قَلْبِي، وَ صَيِّرْنِي بِهِمَا رَفِيقاً، وَ عَلَيْهِمَا شَفِيقا؛[12] بار خدایا! دلم را بر آن‌ها مهربان کن، و مرا با ایشان سازگار و برآنان مهربان گردان».

3. احترام به والدین انسان می‌تواند با تعیین مسیر زندگی خوشبختی‌اش را تضمین کند، پدر و مادر، بهشت و جهنم فرزندان‌اند؛ یعنی فرزندان می‌توانند در برخورد با آن‌ها به گونه‌ای عمل کنند که در دنیا و آخرت، خوش‌بخت باشند یا برعکس، خود را بی‌چاره و بدبخت کنند. این اصل را هرگز فراموش نباید کرد و بایستی آن را سرلوحه زندگی قرارداد. فرزندان باید در هر شرایطى احترام والدین خود را نگه دارند و با احترام برخورد کنند، هر چند­ والدین در بعضى اوقات در رفتار با فرزندان خود دچار اشتباه شوند. امام سجاد(علیه السلام) در این فراز از دعا عرضه می­دارد: «اللَّهُمَّ اجْعَلْنِی أَهَابُهُمَا هَیْبَةَ السُّلْطَانِ الْعَسُوفِ؛[13]بار خدایا! مرا چنان گردان که از پدر ومادرم بترسم، مانند ترسیدن از پادشاه ستم‌کار». شکوه و عظمت پدر و مادر را تنها عارفان درمی‌یابند؛ حضرت زهرا(سلام الله علیها) می­فرماید: «از شدت عظمت و هیبت پدرم نمی­توانم با آن حضرت سخن گویم».[14] حضرت در این کلام زیبایشان متذکر می­شود که احترام به والدین ارزشمند است و جایگاه ویژه‌ای دارد؛ به‌گونه‌ای باید احترام آنان را نگه‌داری که گویی در حضور سلطانی خودکامه‌ای و به همان شیوه که نزد سلطان مؤدب و با احترام رفتار می­کنی و مراقب اعمالت هستی، در حضور والدین نیز بایستی چنین باشی.[15] بر این اساس بود که برزگان دین هموارده به والدین احترام می‌گذاشتند و بدان توصیه می‌کردند؛ چنانکه آیت‌الله خوئی; به والدین خویش کمال احترام را داشتند، حتی در راه رفتن. وقتی که ایشان برای دیدن طلاب از نجف به مدرسه فیضیه قم آمدند، با وجود مقامی که داشتند جلوی در ایستادند تا ابتدا پدرشان که یک روحانی ساده بود، داخل شود.[16] نقل شده جوانی از آیت‌الله فیض کاشانی دستورالعمل سلوک عرفانی خواست. ایشان هم برنامه چله‌نشینی را به او آموزش داد و این برنامه چند بار تکرار شد؛ اما جوان، نتیجه‌ای به دست نمی‌آورد. آیت‌الله فیض که از این اتفاق متعجب بود، از جوان پرسید: «رفتارت با پدر و مادر چگونه است؟» او پاسخ داد: «گاهی از رفتارهایشان ناراحت می‌شوم و نگاه خشم‌آلود به آن‌ها می‌کنم». این دانشمند بزرگ شیعه از شنیدن این سخن ناراحت شد و گفت: نگاه خشم‌آلودت به پدر و مادرت، توفیق طاعت را از تو گرفته است؛ زیرا یکی از حقوق والدین بر فرزند، خشوع و خضوع به آن‌ها در زمانی است که آن‌ها به تو ظلمی روا می‌دارند. در نتیجه، خضوع و فروتنی راه‌کار درمانی دیگری است که نه‌تنها مانع از بی‌احترامی به والدین می‌شود، بلکه مسیر طاعت را نیز هموار می‌کند.[17]

4. اطاعت از والدین از آن‌جا که پدر و مادر، دل‌سوزترین و خیرخواه‌ترین افراد در زندگی هر انسانی می‌باشند، قاعدتا او را به سمت خیر و صلاح، پیشرفت و سربلندی راهنمایی می­کنند. بنابراین فرزند بایستی با تفکر در اوامر والدین و در نظرگرفتن رضای خدا، مطیع و فرمان‌بردارشان باشد، تا اسباب خشنودی آنان و خدای متعال را فراهم کند. اطاعت از والدین در جهت جلب رضای خدا، وظیفه­ هر فرزندی است و عدم فرمانبرداری از ایشان موجب خشم و غضب الهی است. امام سجاد(علیه السلام) در این باره عرضه می‌دارد: «وَاجْعَلْ طاعَتى لِوالِدَىَّ وَ بِرّى بِهِما اَقَرَّلِعَيْنى مِنْ رَقْدَةِ الْوَسْنانِ؛[18] اطاعت و نیکوکاری­ام را در حق آنان، برایم از خواب در چشم خواب‌آلوده شیرین‌تر کن». در اینجا شاید پرسیده شود که جلب رضایت والدین، تا چه حد و تا کجا لازم است. ممکن است به نظر برسد که باید به طور نامحدود در جهت تأمین رضایت والدین عمل کرد، امّا این امر تا جایی جایز است که اطاعت از والدین، تضادّی با اطاعت خداوند نداشته باشد. 5. خدمت به والدین خدمت به خلق خدا از خدمت به والدین آغاز می­شود؛ اما نوع خدمت، بسیار اهمیت دارد. انجام دادن این عمل باارزش، مشروط به شروطی است که در اینجا به آن‌ها پرداخته می‌شود.

شرایط خدمت به والدین 1. خدمت به والدین باید با رغبت و حداکثر تواضع صورت گیرد؛ چرا که وجود کم‌ترین اکراه و نارضایتی در چهره یا عمل فرزند، سبب آزرده شدن ایشان می‌شود، به طوری که خود را سربار و باعث رنج و مشقت فرزند می­پندارند. به این ترتیب، یا از خدمات او شرمنده و سر افکنده می­شوند، یا آزرده خاطر گشته، دیگر از او خدمت و کمکی نمی­خواهند و این، خدمتی نیست که خداوند به آن امر نموده است. 2. شرط دیگر خدمت به والدین، کوچک شمردن این خدمات است. عرضه می‌دارد: «أَسْتَکْثِرَ بِرَّهُمَا بِی وَ اِنْ قَلَّ، وَ أَسْتَقِلَّ بِرّی بِهِمَا وَ اِنْ کَثُرَ؛[19] خدایا! چنان کن که نیکی آن دو را در حق خود بسیار ببینم، اگر چه اندک باشد و نیکی خود را در حق آن‌ها اندک ببینم، اگر چه بسیار باشد».[20] غرض از زیاد شمردن نیکی‌های پدر و مادر اگر چه کم باشد و کم شمردن نیکی‌های فرزندان به آن دو گرچه زیاد باشد، بزرگ شمردن نیکی­های پدر و مادر است تا رغبت فرزند به محبت و اطاعت از آن دو فزون شود، در شکرگزاری آن دو و به‌جا آوردن حقوقشان کوتاهی نکند، تلاش کند در زیاد نمودن نیکی به آن دو، آن‌گاه که آن را کم بشمرد و اکتفا نکند به کمی محبت و طاعت و نیکی، گرچه فی النفسه زیاد باشد.[21] «أَسْتَکْثِرَ بِرَّهُمَا بِی وَ اِنْ قَلَّ وَ أَسْتَقِلَّ بِرّی بِهِمَا وَ اِنْ کَثُرَ؛ یعنی نیکی فرزند در حق پدر و مادر، در چشم و دل، کم و اندک جلوه کند هر چند فزون باشد و نیکی پدر و مادر در حق فرزند در چشم و دل فرزند، ارجمند، بزرگ و فزون آید، هر چند ناچیز باشد و این سخنان از سر فروتنی نیست بلکه از روی ایمان و عزت و عظمت نفس و شعور پویا به مسئولیت تکلیف است.[22] در اینجا به ذکر یک خاطره از سردار دل‌ها، شهید سلیمانی; می‌پردازیم: هرگاه شهید سلیمانی از راه که می‌رسید، حاج حسن، پدرش را می‌برد حمام، بعدش خودش لباس‌های پدرش را می‌شست. می‌نشست کنار بابا دستش‌های چروکیده‌اش را نوازش می‌کرد و می‌بوسید. می‌رفت جورابش را می‌آورد و موقع پوشاندن جوراب لب‌هایش را می‌گذاشت کف پای پدرش. مادرش در بیمارستان بستری بود. از سوریه که آمد بی‌معطلی خودش را رساند بیمارستان. همین که آمد توی اتاق، از همه خواست بیرون بروند حتی برادر و خواهرهایش. وقتی با مادرش تنها شد، پتو را کنار زد. دستش را می‌کشید روی پاهای خسته مادر. حالا که صورتش را گذاشته بود کف پای مادر، اشک‌های چشمش پای مادر را شستشو می‌داد.[23]

6. سپاس‌گزارى از والدين سپاس از ولی نعمت، مبتنی بر فطرت و عقلانیت است که خردورزان بر آن تأکید دارند. در قرآن نیز سپاس‌گزاری از والدین، جایگاه والایی دارد و بعد از شکر پروردگار، تشکر و قدردانی قرار گرفته است: وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلى‏ وَهْنٍ وَ فِصالُهُ في‏ عامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لي‏ وَ لِوالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصير؛[24] و انسان را درباره پدر و مادرش سفارش کردیم، مادرش به او حامله شد [در حالى که‏] سستى به روى سستى [به او دست مى‏داد] و باز گرفتن‌اش [از شیر] در دو سال است [و سفارش کردیم‏] که براى من و پدر و مادرت سپاس‌گزارى کن‏. بر همین اساس، امام سجاد(علیه السلام) برای والدین طلب خیر وبرکت می‌کند؛ آن‌جا که می‌گوید: «اللَّهُمَّ اشْكُرْ لَهُمَا تَرْبِيَتِي، وَ أَثِبْهُمَا عَلَى تَكْرِمَتِي، وَ احْفَظْ لَهُمَا مَا حَفِظَاهُ مِنِّي فِي صِغَرِي؛[25]بار خدایا! آنان را به پرورش من جزا ده، و در گرامى داشتن‌ام پاداش ده، و آنچه در کودکى از من نگه‌دارى نموده‏اند، براى آن‌ها نگاه‌دار». حضرت در اینجا بیان می‌کند که مرا قدرت جزا دادن ایشان نیست، جزا بده تو آنان را در عوض تربیت من.[26] خداوند را شاکر است که جزا می­دهد کمی طاعت را به زیادی ثواب.[27] یکی از اسمای خداوند تبارک و تعالی، شکور است که اعمال کم بندگان نزد او زیاد است؛ پس مضاعف می­کند برای آن‌ها جزا را. مادرم روی مهت روح و روان است مرا مهر تو قوّت تن، قوّت جان است مرا در دل انديشه تو گنج نهان است مرا يک نگاه تو به از هر دو جهان است مرا فارغم با تو ز هر خوب و بد ای پاک سرشت زير پای تو نهاده است خدا باغ بهشت همه آثار وجودم ز وجود تو بُوَد به خدا بود من از پرتو بود تو بود[28]

7. مودبانه سخن گفتن با والدین یکی از نمودهای گفتاری احسان به والدین، رعایت ادب در صحبت کردن با آنان است. خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: «... فَلا تَقُلْ لَهُما أُفٍّ وَ لا تَنْهَرْهُما وَ قُلْ لَهُما قَوْلاً كَريما...؛[29] ... بر آن‌ها فریاد مزن! و گفتار لطیف و سنجیده و بزرگوارانه به آن‌ها بگو...». بر این اساس؛ امام سجاد(علیه السلام) در فرازی از دعای 24صحیفه سجادیه از خداوند متعال درخواست می­کند که ادب گفتار با والدین را نصیب او کند: «اللَّهُمَّ خَفِّضْ لَهُمَا صَوْتِي، وَ أَطِبْ لَهُمَا كَلَامِي، وَ أَلِنْ لَهُمَا عَرِيكَتِي؛[30] بار خدایا! صدایم را در برابر ایشان آهسته، و سخنم را خوشایند، و خویم را نرم نما». خدایا! مرا توفیق بده به رعایت ادب با آن دو (پدر و مادر)، تا آن زمان که آنان را مورد خطاب قرار می­دهم صدایم پایین باشد، همان‌طور که این آیین گفتگو با افراد بزرگ و با جلال است، هیبت پدر و بزرگی مقام و مقدار آن را حفظ کنم که همانا بالابردن صدا هنگام گفتگو از قانون ادب خارج است و نشان دهنده کوچکی و حقارت مخاطب می­باشد، مخصوصا در حق والدین.[31]

8. گذشت از خطای والدین امام سجاد(علیه السلام) می­گوید: «اَللَّهُمَّ وَ ما اَسْرَفا عَلَىَّ فيهِ مِنْ فِعْلٍ، فَقَدْ وَهَبْتُهُ لَهُما؛[32] بار خدایا! آنچه (پدر و مادر) درباره من بی‌جا رفتار کرده‏اند، من آن را به آنان بخشیدم». در اینجا سؤال آن است که اگر والدین خطایی در مقابل فرندانشان مرتکب شدند واکنش فرزند چگونه باید باشد ؟ بزرگ‌ترین خطایی که والدین می­توانند انجام بدهند آن است که فرزند خود را از راه توحید خارج و به کفر دعوت کنند. فرزند اگر معتقد به یگانگی خداوند متعال باشد، بر سر دوراهی سختی قرار گرفته است؛ از یک سمت، پایبندی به اعتقادات خودش و از طرف دیگر، علاقه­ و محبت به والدین و اطاعت از آن‌ها. این دعوا و نزاع درونی، ­او را به رنج و زحمت می‌اندازد. از یک سو می‌خواهد رسم بندگی و عبادت را به جا بیاورد که به طور قطع این کار موجب آزار و اذیت والدین می­شود و از طرف دیگر، علاقه او به والدین خود ممکن است نگذارد او خدا را عبادت کند. فرزند وقتی که بر سر این دو راهی قرار می­گیرد، خداوند متعال مسیر را برای وی باز می­کند و دستورالعملی می­دهد؛ آن‌جا که می­فرماید: «إِنْ تُبْدُوا خَيْراً أَوْ تُخْفُوهُ أَوْ تَعْفُوا عَنْ سُوءٍ فَإِنَّ اللَّهَ كانَ عَفُوًّا قَديرا؛[33] اگر نیکی­ها را آشکار یا مخفى سازید، و از بدی‌ها گذشت نمایید، خداوند بخشنده و تواناست». خداوند متعال با وجود اینکه قادر بر انتقام است، عفو و گذشت مى‏کند». انسان صالح و وارسته، کسى است که وقتى به او احسان مى‏شود، تشکر مى‏کند و در مقام شکرگزارى، سخنان خوب مى‏گوید و اگر کسى به او بدى کند یا ستم روا بدارد، می‌بخشد و از آشکار و بلند گفتن سخنان زشت به وی صرف نظر مى‏کند.[34] وقتی والدین به فرزندان خود ظلم می­کنند، آنان نباید مثل والدین خود در مقابل آن‌ها موضع بگیرند و زور بگویند و ظلم کنند. چنانکه در نیایش آن حضرت آمده است: «اَللَّهُمَّ وَ ما تَعَدَّيا عَلَىَّ فيهِ مِنْ قَوْلٍ اَوْ اَسْرَفا عَلَىَّ فيهِ مِنْ فِعْلٍ؛[35] بار خدایا! آنچه پدر و مادر در گفتار با من تعدّى نموده‏اند (سخنان ناروایى گفته‏اند) یا در کردار درباره من بی‌جا رفتار کرده‏اند من آنان را بخشیدم». پس واجب است که در مقابل احسان­های بی‌بدیل آن‌ها خاضعانه از برخی کوتاهی‌هایشان در گذرم و بدین‌سان اگر نتوانستم حقوق بسیار آنان را تدارک کنم، از تقصیر­های احتمالی که در حق من روا داشته اند، از خداوند برایشان طلب عفو کنم.[36]

دعای بیست و چهارم صحیفه، دعا برای پدر و مادر و در بردارنده حقوق آنان بر فرزندان است. امام سجاد (ع) در این دعا ضمن برشمردن حقوق والدین بر فرزندان، وظیفه فرزندان را نیز در برابر آنها تبیین کرده است.[۱] آموزه‌های این دعا در پانزده فراز[۲] به شرح ذیل است: صلوات بر محمد(ص) و اهل بیتش در جلب رحمت خدا مؤثر است. شرافت اهل بیت به وجود پیامبر (ص) دعا برای گرامی بودن پدر و مادر نزد خدا درخواست توفیق خدمت به پدر و مادر و خسته نشدن از آن درخواست بزرگ دیدن مقام پدر و مادر استحکام خانواده نتیجه مهرورزی به والدین است. مقدم کردن خواهش پدر و مادر بر خواهش خود و تقدم خرسندی آنها بر خرسندی خود کوچک پنداشتن نیکی بزرگ خود در حق والدین و بزرگ شمردن نیکی کوچک آنان در حق خود نرمش و مهربانی با پدر و مادر سخن گفتن با پدر و مادر با صدای نرم و سخن نیکو درخواست پاداش برای پدر و مادر به خاطر پرورش فرزندان درخواست آمرزش گناهان پدر و مادر به خاطر آزارهای فرزندان در حق آنان بخشش والدین در قبال کوتاهی آنان در حق خود دعا برای مصونیت از عاق والدین درخواست شفاعت متقابل پدر و مادر و فرزند از یکدیگر در پرتو آمرزش الهی حق پدر و مادر بر فرزندان واجب‌تر از حق فرزندان بر آنان است. اقرار بر ناتوانی انسان از ادای حقوق پدر و مادر کمک از خدا بر ادای وظیفه در برابر والدین درخواست برترین جایگاه برای پدر و مادر به یاد پدر و مادر بودن در همه اوقات آمرزش انسان به برکت دعا برای پدر و مادر آمرزش پدر و مادر به واسطه نیکی بر فرزندان دعا برای شفاعت پدر و مادر[۳]