🔰🔰 بررسی اقسام تزاحم #اصول_فقه #اقسام_تزاحم فرهنگ نامه اصول فقه 1️⃣ تزاحم ملاكى: تنافى دو ملاك موجود در يك موضوع، در مقام تشريع؛ تزاحم ملاكى، مقابل تزاحم امتثالى و تزاحم حفظى، و به معناى تنافى ميان دو مقتضى موجود در يك موضوع، در عالم جعل و تشريع است؛ به اين معنا كه گاهى يك فعل داراى دو حيثيت است، از يك جهت داراى مصلحتى است كه موجب محبوبيت فعل نزد مولا، و مقتضى امر به ايجاد آن است، و از جهت ديگر، داراى مفسدهاى است كه موجب مبغوضيت فعل نزد مولا، و مقتضى نهى از انجام آن است؛ در چنين صورتى، بين دو مقتضى، تنافى و تزاحم پيش مىآيد، كه به آن «تزاحم ملاكى» میگويند؛ براى مثال، از طرفى، شرب خمر، از آن رو كه داراى مفسده است، مبغوض مولا است، و از طرف ديگر، به دليل برخى منافع، داراى مصلحت و مقتضى محبوبيت و مطلوبيت است، و از آنجا كه ملاك مبغوضيت (مفسده موجود در شرب خمر) غالب است، در تزاحم بين اين دو ملاك، جانب مفسده رعايت گرديده و از شرب خمر نهى شده است. *️⃣ در كتاب «بحوث فى علم الاصول» آمده است: «التزاحم الملاكي و هو فيما اذا افترض وجود ملاكين في موضوع واحد احدهما يقتضى محبوبيته و الآخر يقتضى ما ينافيها و يضادها كالمبغوضية مثلا، فيقع التزاحم الملاكي بمعنى انه يستحيل أن يؤثّر كل منهما في مقتضاهما لمكان التضاد بينهما و من خصائص هذا التزاحم انه لا يكون الا في موضوع واحد و الا لم يكن هناك اجتماع الضدين، فلو كان كل من الملاكين في موضوع او حيثية تقييدية غير موضوع الآخر فلا محذور في تأثيرهما معا في ايجاد الطلب و البغض ...». 2️⃣ تزاحم حفظى: تنافى ميان احكام واقعى در موارد مشتبه، در مقام محافظت از اغراض تشريع؛ تزاحم حفظى، مقابل تزاحم امتثالى و تزاحم ملاكى، و به معناى تنافى ميان اغراض احكام تشريعى در مقام تحفّظ بر اغراض تشريع است. *️⃣ برخى از اصوليون، فلسفه جعل احكام ظاهرى (اصول عمليه) را از طريق تزاحم حفظى تبيين كردهاند. توضيح: گاهى مصاديق موضوعات احكام الزامى و ترخيصى- مثل حرمت و اباحه- و يا دو نوع از احكام الزامى- مثل وجوب و حرمت- باهم مشتبه شده و مكلّف نمىداند كدام يك مثلا متعلق حرمت است و كدام يك متعلق وجوب يا اباحه. در اين موارد، مولا براى حفظ مصلحت و غرض اهمّ، از ميان اين دو (مصلحت موجود در حكم به وجوب يا حرمت، و يا مصلحت موجود در حكم به اباحه يا حرمت) با جعل حكم ظاهرى و توسعه دادن دايره محركيّت عبد، كارى مىكند كه آن غرض اهمّ حفظ گردد. براى مثال، قطره خونى در يكى از دو ظرف آب افتاده، اما بهطور مشخص معلوم نيست در كدام ظرف افتاده است؛ در اين صورت، بين مصلحت اباحه يكى از دو ظرف با مصلحت حرمت ظرف ديگر، به دليل اختلاط و مشتبه شدن آن دو بر مكلّف، تزاحم به وجود مىآيد، كه اگر مصلحت اباحه نزد مولا مهمتر باشد حكم ظاهرى اباحه را نسبت به هر دو ظرف براى حفظ غرض اهمّ جعل مىكند، و اگر مصلحت حرمت مهمتر باشد حكم احتياط را جعل میكند. 3️⃣ تزاحم امتثالى: تنافى ميان دو يا چند حكم فعلى در مقام امتثال؛ تزاحم امتثالى، مقابل تزاحم ملاكى و تزاحم حفظى، و به معناى تنافى ميان دو يا چند حكم فعلى در مقام امتثال است؛ يعنى علت تنافى و تزاحم، عجز و ناتوانى مكلف از انجام متعلق آن احكام در يك زمان است؛ پس تزاحم امتثالى در جايى است كه مكلف در يك زمان با دو تكليف فعلى روبهرو شود و نتواند آن دو را امتثال كند، مثل: وجوب نجات دادن دو نفر كه در يك زمان در حال غرق شدن هستند، درحالىكه مكلف فقط توانايى نجات يكى از آن دو را دارد. *⃣ تزاحم امتثالى همان تزاحم اصطلاحى است كه از ابتكارات مرحوم «ميرزاى قمى» مىباشد. *⃣ در كتاب «بحوث فى علم الاصول» آمده است: «التزاحم الامتثالى و هو ما اذا كان الملاكان في موضوعين و فعلين الا انه للتضاد بينهما لا يمكن الجمع في مقام الامتثال فهذا التزاحم انما هو في مرحلة الامتثال الناشى من ضيق القدرة على الجمع و القدرة تكون دخيلة في التحريك و الامر». ⭕️ نكته: بين تزاحم ملاكى و تزاحم امتثالى دو فرق وجود دارد: 1. در تزاحم امتثالى، دو حكم متزاحم، در مقام جعل با يك ديگر تنافى و تضاد ندارند و فقط در مقام امتثال باهم تنافى دارند؛ در نتيجه، تعارض و تكاذبى ميان آن دو دليل نيست؛ به خلاف تزاحم ملاكى كه تنافى و تضاد بين دو حكم در مقام جعل است، بهگونهاى كه اجتماع آن دو در موضوع واحد محال است. 2. در تزاحم امتثالى، به عنايت شارع در راهنمايى مكلف نسبت به اينكه كدام را انجام داده و كدام را ترك كند، نيازى نيست، بلكه خود مكلف آزاد است اهم را بر مهم ترجيح دهد يا در جايى كه مساوى هستند يكى را برگزيند؛ اما در تزاحم ملاكى، مكلف اختيارى ندارد و بر مولا است كه عنايت خود را شامل حال عبد نمايد و حكمى را كه ملاك آن قوىتر است، ترجيح دهد، زيرا تشخيص مقتضى و ملاك حكم با مولا است و از قدرت مكلف خارج است.