در اشتقاق یک اتفاق نادری داریم و آن این است که واضع دچار توهم شود و یک مناسبت در لغت موجب شود که وی لفظی را از ترکیب حروف زائد و حروف اصیل یک لفظ بسازد. مثال معروفش این است که طبق نظر برخی از بزرگان، عرب از «ک و ن» لفظ مکان را بر وزن مَفْعَل ساخته است و بعد چون اوزان مَفْعَل و فَعال هر دو رایج بوده توهم کرده که حروف اصلی «م ک ن» است و چند تا لغت هم با این مبنای توهمی ساخته است مثل تمکن و استمکن. نمونه دیگر که مورد ادعای بنده است و احتمال می دهم کلمه تمدّن است که ظاهراً از مَدینة ساخته شده است بنابر توهم آن که فَعيلة باشد یعنی با حروف اصلی «م د ن» در حالی که گفته است مَدینة بر وزن مَفْعِلَة است از ماده «د ي ن» به معنای خضوع و یا قانون. نکته ای که اینجا برداشت می شود اهمیت مسئله قانون‌گرایی در تکون تمدن‌ها است. یعنی این وضع قوانین پیشرفته و پذیرش عمومی آن ها و خضوع در مقابل آنها است که جامعه ای را به تمدن می رساند. نکته ای را نیز از المیزان نقل می کنم: و قوله: «من بعد ما أهلكنا القرون الأولى‏» أي الأجيال السابقة على نزول التوراة كقوم نوح و من بعدهم من الأمم الهالكة و لعل منهم قوم فرعون، و في هذا التقييد إشارة إلى مسيس الحاجة حينئذ إلى نزول الكتاب لاندراس معالم الدين الإلهي بمضي الماضين و ليشار في الكتاب الإلهي إلى قصصهم و حلول العذاب الإلهي بهم بسبب تكذيبهم لآيات الله ليعتبر به المعتبرون و يتذكر به المتذكرون. (الميزان في تفسير القرآن، ج‏16، ص: 49) نقش کتب آسمانی در پیدایش برخی تمدن ها و یا حفظ سلسله تمدن های بشری که غایت خلقت انسان و نظام کون است جای برسی بسیار دارد و اهتمام حق تعالی به این مسئله شواهد بسیار دارد. #اشتقاق #ادبیات #بصیرتی