احیاگر شیعه از دل حماسه (بخش 2/2) سیدالفقهاء قرن اول علم امام سجاد(ع) چیزی نبود که فقط شیعیانش بدان معتقد باشند، بلکه علمای سایر مذاهب اسلامی نیز بدان باور داشتند و حتی منکران و معاندان نیز گاه در برابر آن سر تعظیم فرود می‌آوردند. چنان‌که عبدالملک مروان در پاسخ به نامه امپراتور روم درماند و چاره‌ای جز رجوع به امام سجاد(ع) و دریافت پاسخ ایشان نیافت. دهه‌های پایانی قرن اول هجری، مکاتب فکری، کلامی و فقهی به تدریج در حال شکل‌گیری بود و فقهای بزرگی از مذاهب مختلف در حال ظهور بودند. با این حال مقام فقهی امام زین‌العابدین(ع) به حدی برجسته بود که فقهای اهل‌سنت آن دوره نظیر ابن‌جوزی عنوان «سیدالفقهاء» را به آن حضرت داده بودند. شیخ مفید درباره گستره علم امام سجاد(ع) و مذجعیت علمی ایشان برای اهل‌سنت می‌نویسد: فقهای اهل‌سنت به‌قدری علوم، مواعظ، ادعیه و حلال و حرام را از آن حضرت نقل کرده‌اند که به شمارش درنمی‌آید و از مشهورات علمی است. امام حقوق‌دان امام(ع) در #رساله_حقوق خود به پنجاه دسته از حقوق انسان و طبیعت اشاره کرده‌اند. از حق خداوند گرفته تا حقوق خویشاوندان، حقوق متقابل همسران، کوچک‌تر و بزرگ‌تر، استاد و شاگردی، مردم و حاکمان، هم‌کیش، همنشین، همسایه، دوست، شریک، بدهکار و حتی حقوق دشمن! البته در این رساله صرفا به حقوق انسانی اکتفا نشده و مواردی چون حقوق اعضای بدن، افعال انسان و حتی اشیاء هم ذکر شده که امروزه مورد توجه حقوق‌دانان قرار گرفته است. امام(ع) در این رساله به سلسله مراتب حقوق و اولویت آن‌ها بر یک‌دیگر توجه داده است و معیارهایی برای موازنه حقوق فردی و اجتماعی و از این دست مسائل معرفی کرده است. شاگردانی در رتبه لقمان و سلمان با وجود همه ناآرامی‌ها، محدودیت‌ها و اختناقی که در عصر امام سجاد(ع) وجود داشته است، ارتباطات علمی و تبلیغی ایشان هیچ‌گاه منقطع نشده است و در این فرایند شاگردان زیادی نیز تربیت شده‌اند. شیخ طوسی بیش از 170 تن از اصحاب، راویان و شاگردان مکتب امام سجاد(ع) را فهرست کرده است که نامشان در تاریخ و سلسله روایات مانده است. بزرگانی مانند ثابت بن دینار یا همان ابوحمزه ثمالی و ابوخالد کابلی در زمره آن‌ها بوده‌اند. #ابوحمزه_ثمالی کسی است که نزد اهل‌بیت جایگاهی همچون سلمان فارسی و لقمان حکیم داشته است. او نخستین دانشمند شیعی بوده که کتابی در تفسیر قرآن نگاشته است. گرچه متن کامل این تفسیر به دست ما نرسیده، اما در بسیاری از کتب تفسیری از آن نقل قول شده است. رساله حقوق امام سجاد(ع) و دعای معروف ابوحمزه ثمالی توسط او نقل شده است. منتشرشده در روزنامه قدس، سه‌شنبه 16 بهمن 1403، صفحه3 رواق https://qudsdaily.com/Newspaper/item/115278 یادداشت‌ها و تأملات محمد ولیانپور @mvalianpour