«وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا»؛ در دنیا یا در آخرت؟
عبد الرزاق، قال: حدثنا الثوري، عن الأعمش، عن ذر، عن [يسيع] الكندي في قوله تعالى: و لن يجعل الله للكافرين على المؤمنين سبيلا، قال: جاء رجل إلى علي بن أبي طالب، فقال: كيف تقرأ هذه الآية: و لن يجعل الله للكافرين على المؤمنين سبيلا و هم يقتلون! قال علي: ادنه، فالله يحكم بينكم يوم القيامة، و لن يجعل الله للكافرين يوم القيامة على المؤمنين سبيلا (تفسیر عبد الرزاق، ط 1411، ج1، ص168؛ به نقل از عبد الرزاق: تفسیر الطبري، ط 1422، ج7، ص609). این نقل با تفاوت‌هایی در متن در منابع دیگر به طرقی از اعمش از ذر نقل شده است (تفسیر الطبري، ج7، ص609-610؛ المستدرك للحاکم، ج2، ص309).
مطابق این نقل‌ها سائل از کشته‌شدن مسلمین توسط کفار به شگفت آمده و احتمالاً به دلیل اینکه نفی سبیل در آیۀ «وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا» را تکوینی و در همین دنیا فهمیده و گمان کرده که مقصود از آیه آن است که خداوند تسلط کفّار بر مؤمنین و مقهورشدن مؤمنین توسط کفّار را ناممکن قرار داده، آن را با واقعیت جنگ‌های میان مسلمین و کفار ناسازگار دیده و از حضرت دربارۀ این ناسازگاری پرسیده است. امیرالمؤمنین (ع) هم -مطابق این نقل‌ها- به عبارت قبلی در همین آیه توجّه داده‌اند که در آن آمده: «فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ» و بر اساس آن، ادامۀ آیه را هم دربارۀ روز قیامت دانسته‌اند و نفی سبیل را مربوط به قیامت دانسته‌اند. در این روایت البته تصریحی نشده که سبیلی که نفی شده، دقیقاً چیست، اما در این حد واضح شده که این نفی سبیل مربوط به روز قیامت است، نه دنیا.
در روایتی در امامیه نیز نقل شده که ابوصلت هروی خدمت امام رضا (ع) گزارش می‌دهد از باور برخی از غلات کوفه به اینکه امام حسین (ع) به قتل نرسیده‌اند. وی می‌گوید که آنان به آیۀ «وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا» احتجاج می‌کنند. بر این اساس، آن غالیان نیز این نفی سبیل را نفی تکوینی سلطه در دنیا می‌دانستند. سپس نقل شده که امام پس از تکذیب شدید و لعن آن غالیان و استناد به کشته‌شدن امیرالمؤمنین و امام مجتبی (ع) در تبیین آیه فرمودند: «وَأَمَّا قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ "وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا" فَإِنَّهُ يَقُولُ لَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِكَافِرٍ عَلَى مُؤْمِنٍ حُجَّةً» (عیون أخبار الرضا، ج2، ص203-204؛ نیز نگر: الجعفریات، ص178).
بر اساس روایت گذشته و روایت حاضر می‌توان گفت که ظاهراً مقصود از آیه این است که کافران در روز قیامت احتجاج و استدلالی علیه مؤمنان ندارند که بتوانند مؤمنان را بدان ملزَم کنند. به عبارتی دیگر معنای عبارت «فَاللَّهُ يَحْكُمُ بَيْنَكُمْ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَنْ يَجْعَلَ اللَّهُ لِلْكَافِرِينَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ سَبِيلًا» چنین می‌شود: «خدا میان شما در روز قیامت داوری می‌کند. البته خدا در آن روز هیچ حجتی برای کافران علیه مؤمنان قرار نخواهد داد».
نکتۀ مهمی که در نقل عامه از امیرالمؤمنین (ع) و نقل امامیه از امام رضا (ع) هست، این است که میان سائل و امام، مسلّم بوده که این آیه، ناظر به نفی تشریعی سبیل نیست. گفتنی است طبری (310ق) در ابتدای تفسیر این آیه می‌گوید که اختلافی نیست در اینکه نفی سبیل مربوط به روز قیامت است و پس از آن، غیر از روایات مروی از امیرالمؤمنین (ع)، نقلی از سُدِّی از ابومالک و نقلی از عطاء از ابن عباس می‌آورد که در آن‌ها هم نفی سبیل مربوط به قیامت دانسته شده است. سپس طبری می‌گوید که مقصود از سبیل در این آیه، حجّت است و به نقلی از سُدّی استناد می‌کند (تفسیر الطبري، ج7، ص609-611).
@Al_Meerath