❌ عجیب بود سنت قرض دادن ایرانی ها از منظر غربیان یکی از سنت‌های خاص و عجیب از منظر غربیان در دوره قاجار که تقریباً میان تمامی بخش‌های مردمی نیز رواج داشت، سنت قرض دادن بود. قرض دادن بدون هیچ‌گونه قرارداد و یا تعهد کتبی صورت می‌گرفت؛ اما معمولاً بیشتر افراد علیرغم عدم تعهد کتبی، خود را ملزم به پس دادن وام می‌دانستند: «هر کسی آماده پول قرض دادن و پول قرض گرفتن است. شاه به دولت قرض می‌دهد، شخصیت‌های بزرگ به افراد پایین، تجار به شخصیت‌های بزرگ، نوکر به ارباب، ارباب به نوکر، سرباز به افسر و افسر به سرباز پول قرض می‌دهد. بازاریان نادرست با یک دست قرض می‌دهند و با دست دیگر قرض می‌گیرند و خلاصه این همان وضع آرمانی پانورژ است. این وضع در نظر اول غیرقابل توجیه به نظر می‌رسد به خصوص که در میان تمام این بدهکاران حتی یک نفر را پیدا نمی‌کنید که حقیقتاً با حسن نیت و در سر موعد تعهداتش را عملی کند. امضا که در کشور ما معمول است و مهر که در ایران رایج است به حد وفور و هرقدر بخواهید رد و بدل می‌شود، ولی پس گرفتن آن در ازاء پرداخت دین مرسوم نیست. بدون شک این وضع موجب بی‌نظمی زیادی می‌شود ولی مصیبت بار نیست. طلبکاری که اثاثه بدهکارش را بفروشد در نظر مردم مثل یک هیولا جلوه می‌کند. همه اهل محل بر ضد او متحد می‌شوند و آرامش را از او سلب می‌کنند. پس بهتر است بگذارد پولش را بخورند تا اینکه متوسل به زور بشود.»1 1.ژوزف آرتور دو گوبینو، سه سال در‌آسیا، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران، نشر قطره 1383، ص 283 cafetarikh.com @cafetarikh