‍ ❌ خاطره نویسی و سفرنامه نویسی؛ یکی از منابع ارزشمند دوره #قاجاریه رقابت رجال درباری بر سر خاطره نویسی از‌ مـنابع‌ ارزنـده‌ بـرای شناخت ساختار اجتماعی ایران دوران قاجار خاطرات رجال آن عهد‌ است.این خاطرات را حـتی اگر به قصد تبرئه، تطهیر، یا بزرگ نمودن‌ خاطره نویس نگاشته شده‌ بـاشند، ‌ همچنان باید ارزنده شـمرد زیـرا به‌هرحال نمودار آراء و تعصبات نویسندگان آن‌ها است. دیدگاه محدود خاطره نویسان این دوره که بیشتر معطوف به طبقه‌ای خاص‌ می‌شد، و یا خودسانسوری آنان که ناشی از‌ ملاحظات و محدودیت‌های گوناگون‌ بود،نیز از ارزش خاطرات آن‌ها بـرای شناخت جامعه‌ی درباری قاجار نمی‌کاهد. در دوره‌ی ناصری، به خصوص از نیمه‌ی دوم آن به بعد، نوشتن خاطرات و سفرنامه رواج یافت‌. از‌ شاه گرفته تا شاهزادگان و بسیاری از رجال، به نوشتن‌ خاطرات و سفرنامه دست زدند. برخی از این سـفرنامه‌ها، بـه ویژه در سبک‌ نگارش، به تقلید از سفرنامه‌های ناصر الدین شاه نوشته‌ شده‌اند‌،مانند سفر نامه‌ میرزا قهرمان امین لشکر. خاطرات خود شاه هـرچند فـاقد نکات مهم درباره‌ی مسائل سیاسی و روابط میان رجال‌ است‌،ولی فضای مغشوش و بی‌ثبات دربار و زندگانی بی‌نظم شاه و درباریان را به خوبی نشان می‌دهد.شاه شاهد و ناظر وقایعی است که خود در مـحور آن‌ها قرار دارد و گاه نیز با‌ نگاه‌ ریزبین‌ خود به توصیف برخی از‌ درباریان‌ می‌پردازد‌ و جلوه‌ای از رابطه‌ی خود با اطرافیانش را تصویر می‌کند. در بین شاهزادگانی که خاطرات و سفرنامه نوشته‌اند می‌توان به عباس مـیرزا مـلک‌آراء‌، مـسعود‌ میرزا‌ ظل السلطان پسر نـاصر الدیـن شـاه، فیروز میرزا‌، و بهمن‌‌ میرزا بهاء الدوله‌ عموی شاه، عبد الصمد میرزا، عزالدوله برادر شاه، و در پسرش‌ قهرمان میرزا عین السلطنه و حسین قـلی‌ مـیرزا‌ عـماد‌ السلطنه‌ و دوستعلی خان‌ معیر الممالک داماد شاه اشـاره کـرد. از‌ بین رجال، محمد حسن خان اعتماد السلطنه، میرزا علی خان امین الدوله،میرزا قهرمان امین لشکر، محمد علی‌ غفاری‌،مـیرزا‌ طـاهر بـصیر الملک، و حسین قلی خان نظام السلطنه‌ را باید نام‌ برد. اتحادیه(نظام مافی)،منصوره، خاطرات رجال قاجار: مروری بر امور دربار و روابط درباریان، ایران نامه، پاییز 1375 ، شماره 56، ص 540 cafetarikh.com @cafetarikh