بسم الله الرحمن الرحیم «وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُونَ»[۱] مناسبت: نیمه اول ماه مبارک رمضان ایجاد انگیزه[۲] هنگامی که آیات روح‌بخش قرآن کریم را تلاوت می‌کنیم، در می‌یابیم که خداوند در آیات متعددی بر انجام یک رفتاری تأکید کرده است. مضمون همین تأکید و تشویق‌های خداوند متعال، در سیره معصومان (ع) نیز به‌وفور تکرار شده است؛ به‌طوری که می‌توان آن را به‌عنوان یک اصل اساسی در سبک و سیره معصومان (ع) شناخت. اما آن رفتاری که مورد تأکید خداوند و سیره رفتاری معصومین (ع) بوده «استغفار و توبه» است. خداوند این عمل را یکی از ویژگی‌های خاص مؤمنان معرفی کرده و می‌فرماید: «وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ یَسْتَغْفِرُون[۳]؛ و در سحرگاهان استغفار مى‏ کردند.» در آیات دیگری خداوند خود را «توبه پذیر مهربان» معرفی کرده و انسان‌ها را به سوی توبه و استغفار تشویق می‌نماید. در سیره رسول‏ خدا (ص) نقل شده که ایشان روزى یکصد بار استغفار مى‏کردند. ایشان در اهميت و ضرورت این رفتار می‌فرمایند: «إِنَّهُ لَیُغَانُ عَلَى قَلْبِی وَ إِنِّی لَأَسْتَغْفِرُ بِالنَّهَارِ سَبْعِینَ مَرَّةً[۴]؛ همانا قلبم را غبارى مى‏گیرد و من روزى یکصد مرتبه آمرزش مى‏طلبم» امیرالمؤمنین علی (ع) نیز در شبانه‌روز ۷۰ مرتبه استغفار مى‏نمود. در دعای کمیل حضرت امیر (ع) به درخواست غفران گناهان می‌پردازند. امام حسین (ع) نیز یکی از عوامل درخواست تأخیر جنگ از عصر تاسوعا به روز عاشورا را استغفار معرفی کرده است. همچنین امام سجاد (ع) در جای‌جای دعاهای خود به استغفار می‌پردازند. آن حضرت براى وداع ماه رمضان، ناله مى‏زد؛ اشک مى‏ریخت و استغفار مى‏کرد. با توجه به نکات پیشین، یک سؤال به ذهن می‌آید: مگر در استغفار چه آثاری هست که معصومان (ع) با وجود عصمت این همه استغفار می‌کنند؟ آیا استغفار در دنیای انسان هم اثر دارد یا فقط در آخرت انسان اثر گذار است؟ استغفار چه آثار و برکاتی در پی دارد؟ متن و محتوا در آیات متعددی از قرآن کریم، استغفار بر توبه مقدم ذکر شده است. در این چینش، یک نکته ظریف قرآنی وجود دارد و آن این است که استغفار، پیش‌نیاز توبه است. استغفار به معنای طلب آمرزش و مغفرت است و توبه به معنای بازگشت به‌سوی خداوند رحمان می‌باشد. آنگاه که فردی می‌گویید: «أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ رَبِّی وَ أَتُوبُ إِلَیْه»‏ یعنی او با طلب مغفرت باز می‌گردد و بازگشت صرف نیست... آثار و برکات استغفار در آیات و روایات برای استغفار برکات و اسرار شگفتی بیان شده است که برخی از آن‌ها عبارت‌اند: ۱. افزایش روزی و حل مشکلات اقتصادی گناه و نافرمانی خداوند، هم معنویاتی مثل توفیق نماز شب و شیرینی عبادت را از انسان سلب می‌کند و هم برکات مادی را از بین می‌برد. قرآن کریم می‌فرماید: «وَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلاً قَرْیَةً کانَتْ آمِنَةً مُطْمَئِنَّةً یَأْتیها رِزْقُها رَغَداً مِنْ کُلِّ مَکانٍ فَکَفَرَتْ بِأَنْعُمِ اللّهِ فَأَذاقَهَا اللّهُ لِباسَ الْجُوعِ وَ الْخَوْفِ بِما کانُوا یَصْنَعُونَ[۵]؛ خداوند [برای آنان که کفران نعمت می‌کنند] مثلی زده است: منطقه آبادی که امن [و آرام] و مطمئن بود و همواره روزیش از هر جا می‌رسید؛ اما نعمت خدا را ناسپاسی کردند و خداوند به خاطر اعمالی که انجام می‌دادند، لباس گرسنگی و ترس را بر اندامشان پوشانید.» اما خداوند متعادل در قرآن کریم، کسانی که مرتکب گناهی می‌شوند را سفارش به استغفار و توبه ‌کرده و بشارت گشایش می‌دهد: «وَ أَنِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُمَتِّعْکُمْ مَتاعاً حَسَناً إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی وَ یُوءْتِ کُلَّ ذی فَضْلٍ فَضْلَه[۶]؛ از پروردگار خویش آمرزش بطلبید! سپس به‌سوی او باز گردید تا شما را تا مدت معینی [از مواهب زندگی این جهان] به‌خوبی بهره‌مند سازد و به هر صاحب فضیلتی به مقدار فضیلتش ببخشد.» بنا به توصیه همه انبیاء الهی، از جمله حضرت هود (ع) توبه و استغفار، موجب رحمت بی‌پایان و پیوسته و افزایش توان و نیروی انسان خواهد شد: «وَ یا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَیْهِ یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً وَ یَزِدْکُمْ قُوَّةً إِلی قُوَّتِکُمْ وَ لا تَتَوَلَّوْا مُجْرِمینَ[۷]؛ و ای قوم من! از پروردگارتان طلب آمرزش کنید، سپس به‌سوی او بازگردید تا [باران] آسمانی را پی در پی بر شما بفرستد و نیرویی بر نیرویتان بیفزاید و گنهکارانه روی [از حق] برنتابید.» در روایات نیز استغفار و بازگشت به دامان پرمهر الهی، به عنوان یکی از عوامل روزی‌رسان معرفی شده است. حضرت علی (ع) می‌فرمایند: «الاِسْتِغْفَارُ یَزِیدُ فِی الرِّزْقِ[۸]؛ استغفار، روزی را زیاد می‌کند.» ایشان در حدیث دیگری به کمیل سفارش فرمودند که اگر در رسیدن روزی او کندی و آهستگی پیش آمد، به استفغار بپردازد: «وَ إِذَا أَبْطَأَتِ‏ الْأَرْزَاقُ عَلَیْکَ فَاسْتَغْفِرِ اللَّهَ یُوَسِّعْ عَلَیْکَ فِیهَا