💢علم أصول با گذر زمان، از هدف اصلی خود فاصله گرفت
✍️استاد علی نصیری
عموم صاحب‌نظران نقش علم أصول را در مقایسه با سایر دانش‌های بایسته برای تحقق اجتهاد، مهم‌تر و اساسی‌تر می‌دانند؛ زیرا اساساً دانش أصول فقه چنان که از نام آن پیداست، به عنوان مبانی و قواعد تحقق فقاهت، بنیان‌گذاری شده است.
همان‌گونه که اشاره شد، خاستگاه ظهور و فلسفه وجودی علم أصول آن است که این دانش در خدمت فقه قرار گیرد و مسائل و مبانی آن در استخراج گزاره‌های فقهی تاثیر گذارند.
به عبارت روشن‌تر، مسأله اصولیه آن است نتیجه آن در طریق استنباط، نقش کبرای قیاس را ایفا می‌کند. از این جهت علم اصول در تمام مسایل خود همین اصل را تبعیت کرده و یادکرد هر مسأله‌ای باید مبتنی بر چنین اصلی باشد.
با این حال، باید اذعان کرد که علم أصول با گذار زمان، تا حدودی از هدف اصلی خود فاصله گرفت و به جای آن که نقش مقدمه برای فقه بازی کند، در برخی از مسایل به جای ذی‌المقدمه نشست. یکی از نتایج این رویکرد، فربه شدن بیش از حد متعارف علم أصول و انعکاس مباحث غیر ضرور در آن است که در پاره‌ای از موارد، مورد تاکید اصولیان قرار گرفته است.
به عنوان نمونه محقق نائینی در باره حقیقت شرعیه فرموده است: این بحث هیچ فایده‌ای ندارد؛ زیرا مورد مشکوک در خطابات شرعی نداریم تا از این قاعده کمک بگیریم و شک را برطرف سازیم.
امام خمینی نیز معتقد است که این بحث بدون ثمره است؛ زیرا استعمالاتی که در مدارک فقهی داریم، قطع داریم که در همین معانی جدید است.
آیت‌الله خویی نیز فرموده است: این بحث هیچ‌گونه ثمره‌ای ندارد؛ زیرا واژه‌هایی که از کتاب و سنت به ما رسیده، مراد متکلم در آنها روشن است و تردیدی در مراد استعمالی آنها نداریم.
ایشان در باره قاعده اشتراک چنین آورده است: در هرحال تحقیق این مطلب و طولانی ساختن سخن برای ما مهم نیست؛ زیرا اشتراک ممکن است بلکه در خارج واقع شده است.
محقق نایینی در باره مقدمه واجب چنین آورده است: التنبیه الثالث فی بیان انه لا تترتب ثمره مهمه علی البحث عن وجوب مقدمه الواجب و لاباس بالاشاره الی ما ذکروه ثمره فی المقام.
محقق عراقی نیز پس از آنکه فایده‌های ذکر شده بر این بحث را مورد نقد قرار داده است، میفرماید: تنها ثمره این مسأله در تقرب است؛ یعنی همانطور که عبادت با انگیزه رسیدن به ذی‌المقدمه حاصل می‌شود، با قصد امر مقدمه نیز قرب حاصل می‌گردد.
آیت‌الله بروجردی معتقد است که ثمره‌هایی که برای این مسأله ذکر شده بدون ایراد و اشکال نیست.
مرحوم مظفر میگوید: این بحث نتیجه علمی ندارد. تنها بحث‌های علمی مفیدی که در ضمن آن مطرح است، به عنوان ثمره تلقی می‌شود.
امام خمینی در این باره چنین آورده است: بحث مقدمه واجب دارای فایده نیست و آنچه که بعضی از محققان به عنوان ثمره طرح کرده‌اند، ناتمام است و به علاوه فایده ذکر شده یک بحث اصولی نیست.
آیت‌الله خویی برای مسأله مقدمه واجب هفت فایده ذکر کرده است، با این حال برخی از آنها را باطل و ناصواب دانسته و برخی دیگر را به عنوان ثمره برای بحث اصولی نپذیرفته است.
آیت‌الله مکارم در این باره چنین آورده است: و نراهم ایضاً باحثین عن بعض مسائل اصول الفقه؛ ای ما یسمی اصولا و لعلها لیست باصول! شهراً او شهوراً عدیده ثم یلتمسون ثمره لها من هنا و هناک فقد لایری منهما عین و لا اثر فلما اعیا بهم الفحص یسکنون الی النذر و اشباهه.
(برگرفته از کتاب «راهنمای تحصیل در حوزه» جلد دوم)
🆔 https://eitaa.com/ijtihad