در صدر اسلام ـ چه در زمان خود رسول اللّه (ص) و چه در زمان صحابه ـ خیلی از مسائلی که ما امروز به نام «اصول» میشناسیم در حقیقت بهصورت مسئلۀ فرعی مطرح بود (یعنی: اگر بخواهیم آراء اصول را در زمان صحابه یا فقهای اوائل بررسی کنیم، در آن جاها به صورت فرع فقهی آمده)، بهصورت مسئلۀ اصولی نبوده است. بعدها همان را زمینۀ مسئلۀ اصولی قرار دادند. حتّی مسئلهای مثل استعمال لفظ مشترک در کتب اصول حتّی به مثل ابوحنیفه نسبت داده شده که در اوائل قرن دوم (نیمۀ اوّل قرن دوم) بوده، یا مثلاً استصحاب که در میان اهل سنّت بحث سنگینی است و بعضیها گفتهاند: خمس ـ یا ربع ـ فقه بر آن بنا میشود1️⃣، آنچه که اهل سنّت دارند 2 روایت است: یکی در باب شک در طهارت در اثنای نماز که مثلاً شبهه کند که وضویش نقض شده و یکی هم شک در عدد رکعات. بعد چون معروف اهل سنّت قیاس و این جور چیزها را قبول داشتند از مورد روایت خارج شدند (شک در طهارت و نجاست و حیات و... و شک در علقۀ زوجیّت و تمام فروعی که در موضوعات خارجی هست را به آن دو موردی ملحق کردند که منصوص است و از پیغمبر اکرم ـ صلوات اللّه و سلامه علیه ـ نقل شده) و در عین حال عدّهای از اهل سنّت هم از موردش خارج نشدند. بعدها که اصول درست شد از مورد این شبهات موضوعیّه هم خارج شده و به شبهات حکمیّه رفتند.2️⃣ پس هرچند بعدها بهتدریج علمای اهل سنّت قبول کردند و روی قبول استصحاب رفتند، امّا اساس استصحاب در شریعت در یک حکم فرعی بود و بعد از آن مطلب به احکام فرعی دیگر و به استصحاب در شبهات حکمیّۀ کلّیّه رسیدند.
طبیعتاً چون اهل بیت مخالف با قیاس بودند این راه و این طریقه ـ که ما یک مورد جزئی باشد به موارد جزئی دیگر و از آن جا هم به استصحاب در شبهات حکمیّۀ کلّیّه برگردیم ـ مورد قبول واقع نشد.
پانوشتها:
1️⃣ مراد از استصحاب در این جا در کتب اصول استصحاب در شبهات حکمیّه است، نه استصحاب در شبهات موضوعیّه (که اخباریها هم قبول دارند، امّا خود اهل سنّت معلوم نیست همهشان قبول داشته باشند) و نه در حکمیّۀ جزئیّه. در شبهات موضوعیّه ـ مثل اینکه این لباس پاک بود حالا هم پاک است ـ بحثی نیست (تقریباً تا حدّ زیادیاش مقبول است).
2️⃣ مثلاً استصحاب بقای نجاست آبی که پنج کر است لکن رنگش قرمز شده و تغیّر دارد، بهنحو شبهۀ حکمیّۀ کلّیّه، یا استصحاب بقای حرمت وطی خانمی بعد از پاک شدن از حیض [كه هنوز غسل نکرده]، یا مثلاً استصحاب وجوب تيمّم نماز برای کسی که تیمّم کرده بود و مشغول نماز شد و در اثنای نماز آب پیدا شد.
( حضرت آیت الله استاد حاج سید احمد مددی الموسوی ، خارج اصول فقه ، 12/ 9/ 1401 )
@doroos_erfanian