⭕️ فرآیند تغییر اجتماعی از دیدگاه امام علی (ع)
✍️ آیت الله احمد مبلغی
استاد هادی حلقه اجتهادی فقه الإجتماع مدرسه عالی فقاهت عالم آل محمد ع
وَ قَالَ (علیه السلام): لَوْ قَدِ اسْتَوَتْ قَدَمَايَ مِنْ هَذِهِ الْمَدَاحِضِ، لَغَيَّرْتُ أَشْيَاءَ. (نهج البلاغه، حکمت 272)
"اگر قدم‌هایم در این لغزشگاهها استوار می‌شد، چیزهایی را تغییر می‌دادم."
با وجود اینکه این جمله امام علی (ع) بسیار کوتاه است، اما دیدگاه دقیقی از فرآیند تغییر اجتماعی ارائه می‌دهد. در ادامه با ذکر چند نکته به توضیح و تفسیر آن پرداخته میشود:
1️⃣ اساسا تغییر عنصری است که جامعه به آن نیاز دارد، وگرنه مثل آب راکد میشود و فاسد می گردد.
2️⃣ این تغییر باید به صورت مثبت و پیش‌رونده باشد؛ نه اینکه جنبه منفی و عقب رونده باشد. در چنین بافت و زمینه ای از بحث که از سیاق سخن امام ع قابل استنتاج است، معنای تغییر حرکت و پیشروی به جلو است.
3️⃣ از لحاظ اهمیت اجتماعی زمانی که تغییر روی می‌دهد، واکنش‌های اجتماعی را به دنبال دارد؛ به خصوص اگر تغییری باشد که احیانا بخش‌هایی از نظم موجود و برخی ذهنیت های حاکم بر جامعه را مختل کند. طبیعی است که این اختلال در نظم موجود واکنش‌هایی را به همراه داشته باشد، برخی از این واکنش ها مثبت و برخی منفی است. به همین جهت در فرآیند تغییر پیشرو، نباید شرایط فعلی اجتماعی لغزنده، شکننده، دشوار و پیچیده باشد، زیرا فرآیند تغییر در این شرایط ممکن است به جای فواید و نتایج مثبت، وضعیت فعلی را بدتر کند. استفاده امام علی (ع) از واژه "مداحض" نشان‌دهنده چنین شرایط لغزنده‌ای است.
4️⃣ انقسام‌ها و اختلافات اجتماعی بزرگ‌ترین عاملی هستند که جامعه را به شرایط سخت، لغزنده و شکننده می‌کشانند. نتیجه این که در چنین شرایطی، همه قوای جامعه در اثر این اختلافات هدر رفته و امکان ایجاد تغییرات اجتماعی از بین می‌رود.
5️⃣ امام علی (ع) در این بیان کوتاه بیان میدارد که با چنین شرایط اجتماعی سختی مواجه بوده است و اگر از این شرایط خارج می‌شد، تغییرات اجتماعی را اعمال می‌کرد.
6️⃣ بیان زیبا و دقیق که امام علی (ع) برای خروج از این شرایط لغزنده ارائه داده است، تعبیر " لَوْ قَدِ اسْتَوَتْ قَدَمَايَ مِنْ هَذِهِ الْمَدَاحِضِ " است (اگر قدم‌هایم از این لغزشگاهها استوار می‌شد)، یعنی اگر قدم‌ها و گام‌ها به طوری که می‌توانند در موقعیت‌های قوی و غیرقابل‌لغزش قرار بگیرند، موثر می‌شوند و منجر به تغییرات می‌شوند.
7️⃣ سوال این است که زمینه‌های تغییر اجتماعی که باید در نظر گرفته شوند، چیست ؟ پاسخ به این سوال مهم است و باید در جایی مناسب مطرح شود.
8️⃣ بی‌شک یکی از زمینه‌هایی که باید در آن تغییر ایجاد شود، زمینه‌های مرتبط با نسل‌ها است. این مطلب از فرمایشات منسوب به امام علی (ع) اخذ شده که فرمود: ((لا تؤدبوا اولادکم باخلاقکم فانهم خلقوا بزمان غیر زمانکم)) فرزندانتان را با اخلاق خودتان تأدیب نکنید (فرزندانتان را به آداب خودتان مجبور نکنید) زیرا آنان برای زمانی غیر از زمان شما آفریده شده‌اند.
9️⃣ تغییر رفتار و تعامل در برابر پدیده "تغییر نسلی" و آنچه برای نسل جدید در تغییر نیازها و ارتباطات و گفتارشان رخ می‌دهد، مسأله‌ای دقیق است که در سخنان امام با قوت منعکس شده و بسیار مهم است. در این فرمایش امام ع منطق جامعه شناختی، روانشناسی و ایده‌ای با ابعاد عقلانیت دینی به کار رفته است.
🔟 طبیعتا اگر ما خواهان تغییر اساسی، جامع، چندلایه و منسجم در رفتار و تعامل خود در رابطه با نسل‌های جدید در فضای امت اسلامی باشیم، این امر متوقف بر کاهش اختلافات اجتماعی درون امت است. بزرگان و مصلحان اجتماعی باید بیشتر درباره آینده و نسل‌های جدید امت اسلامی اندیشه ورزی کنند؛ نه نسبت به گذشته و اختلافات گذشته‌شان.
(ترجمه: حسین نیک؛
توجه: متن اصلی این یادداشت به قلم استاد محترم به زبان عربی معاصر نگاشته شده است. به همین جهت مسئولیت هرگونه مشکل احتمالی در عبارت پردازی متن، متوجه به مترجم است.)
@mfaam_razavi