«ايّاك نَستعين» يعنى گر چه از اسباب و وسائلى كه تو در آفرينش قرار داده‏اى استفاده مى ‏كنيم، اما مى ‏دانيم اثر و كارآيى هر وسيله و سببى بدست توست. تو سبب ساز و سبب سوزى. هم چيزى را سبب قرار مى ‏دهى و هم مى ‏توانى اثر آنرا بگيرى. «ايّاك نَعبد و ايّاك نَستعين» يعنى نه جبر و نه تفويض. چون مى ‏گوييم‏ «نَعْبُدُ» پس داراى اختيار هستيم و چون مى ‏گوييم‏ «نستعين» پس نيازمنديم و همه امور در اختيار ما نيست. «ايّاك نَعبُد» يعنى خدايا من تو را حاضر و ناظر مى ‏بينم و لذا مى ‏گويم: «ايّاك». از ابتداى سوره حمد بطور غيابى با خدا سخن مى ‏گفتيم، اما در اينجا به حضور و خطاب مى ‏رسيم. و چون گفتگو با محبوب شيرين است، كلمه «ايّاك» را تكرار مى ‏كنيم. خدايا! گرچه عبادت از ماست، امّا در عبات كردن هم نيازمند كمك تو هستيم: «وَ ما كُنَّا لِنَهْتَدِىَ لَوْلا انْ هَدنَا اللَّهُ» «سوره اعراف، آيه 43» اگر هدايت الهى‏ نبود ما هدايت نمى ‏يافتيم. گر چه تنها از او استعانت مى ‏جوئيم، امّا استمداد از غير او اگر با رضايت او باشد اشكال ندارد. چنانكه انسان از استعداد و نيرو و فكر خود كمك مى ‏گيرد و اين منافاتى با توحيد ندارد. خداوند خود به ما دستور مى ‏دهد: «تَعاوَنُوا» «سوره مائده، آيه 2» زيرا زندگى بدون تعاون و يارى امكان ندارد. حضرت على عليه السلام به كسى كه دعا مى ‏كرد: خدايا! مرا محتاج مردم نكن، فرمود: اين حرف صحيح نيست، بلكه بگو: خدايا! مرا محتاج افراد بد نكن، زيرا زندگى بدون همكارى و هميارى ممكن نيست. ( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 111)