«ايّاك نَستعين» يعنى گر چه از اسباب و وسائلى كه تو در آفرينش قرار دادهاى استفاده مى كنيم، اما مى دانيم اثر و كارآيى هر وسيله و سببى بدست توست. تو سبب ساز و سبب سوزى. هم چيزى را سبب قرار مى دهى و هم مى توانى اثر آنرا بگيرى.
«ايّاك نَعبد و ايّاك نَستعين» يعنى نه جبر و نه تفويض. چون مى گوييم «نَعْبُدُ» پس داراى اختيار هستيم و چون مى گوييم «نستعين» پس نيازمنديم و همه امور در اختيار ما نيست.
«ايّاك نَعبُد» يعنى خدايا من تو را حاضر و ناظر مى بينم و لذا مى گويم: «ايّاك».
از ابتداى سوره حمد بطور غيابى با خدا سخن مى گفتيم، اما در اينجا به حضور و خطاب مى رسيم. و چون گفتگو با محبوب شيرين است، كلمه «ايّاك» را تكرار مى كنيم.
خدايا! گرچه عبادت از ماست، امّا در عبات كردن هم نيازمند كمك تو هستيم: «وَ ما كُنَّا لِنَهْتَدِىَ لَوْلا انْ هَدنَا اللَّهُ» «سوره اعراف، آيه 43» اگر هدايت الهى نبود ما هدايت نمى يافتيم.
گر چه تنها از او استعانت مى جوئيم، امّا استمداد از غير او اگر با رضايت او باشد اشكال ندارد. چنانكه انسان از استعداد و نيرو و فكر خود كمك مى گيرد و اين منافاتى با توحيد ندارد. خداوند خود به ما دستور مى دهد: «تَعاوَنُوا» «سوره مائده، آيه 2» زيرا زندگى بدون تعاون و يارى امكان ندارد. حضرت على عليه السلام به كسى كه دعا مى كرد: خدايا! مرا محتاج مردم نكن، فرمود: اين حرف صحيح نيست، بلكه بگو: خدايا! مرا محتاج افراد بد نكن، زيرا زندگى بدون همكارى و هميارى ممكن نيست.
( تفسیر نماز؛ استاد قرائتی ، ص 111)