. 1⃣ «لَقَدْ حَقَّ الْقَوْلُ عَلى أَكْثَرِهِمْ فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ» منظور از آن «گفته‌ای که در مورد بیشتر آنان محقق شده است» چیست؟ 🍃الف. این گفته (قول) همان است که در جای دیگر به عنوان «کلمة ‌ربک» از آن یاد شده است «إِنَّ الَّذِينَ حَقَّتْ عَلَيْهِمْ كَلِمَتُ رَبِّكَ لا يُؤْمِنُونَ» (يونس/96) ▪️و این همان وعده عذابی است (حدیث1 https://eitaa.com/yekaye/1058) که خداوند هم در ابتدای آفرینش انسان از آن سخن گفت 🔹«فَالْحَقُّ وَ الْحَقَّ أَقُولُ لَأَمْلَأَنَّ جَهَنَّمَ مِنْكَ وَ مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ أَجْمَعِينَ» (ص/84-85) و هم در پایان کار در جهنم هم از قول جهنمیان بر آن تاکید کرد 🔹«وَ لكِنْ حَقَّتْ كَلِمَةُ الْعَذابِ عَلَى الْكافِرِينَ قِيلَ ادْخُلُوا أَبْوابَ جَهَنَّمَ خالِدِينَ فِيها فَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ:» (زمر/72) و «فَحَقَّ عَلَيْنا قَوْلُ رَبِّنا إِنَّا لَذائِقُونَ» (صافات/31) 📚(الميزان، ج17، ص64؛ مجمع‌البیان، ج8، ص651؛ البحر المحيط، ج9، ص50) ▪️و البته این مطلب (قطعی شدن عذاب خدا به عنوان «حق علیهم القول») در آیات دیگری هم آمده است: 🔹« قالَ الَّذينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ رَبَّنا هؤُلاءِ الَّذينَ أَغْوَيْنا ...: و آن کسانی که آن گفته بر آنان محقق شده بود گفتند پروردگارا اینان کسانی‌اند که گمراه کردیم ...» (قصص/63) 🔹«وَ قَيَّضْنا لَهُمْ قُرَناءَ فَزَيَّنُوا لَهُمْ ما بَيْنَ أَيْديهِمْ وَ ما خَلْفَهُمْ وَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ في أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنَّهُمْ كانُوا خاسِرينَ: و براى آنان همنشینانی قرار دادیم، و آنچه پیش روی ايشان و آنچه در پى آنان بود در نظرشان زيبا جلوه دادند و در ميان امّتهايى از جنّ و انس كه پيش از آنان روزگار به سر برده بودند، آن گفته بر ايشان محقق شد، چرا كه آنها زيانكاران بودند» (فصلت/25) 🔹«أُولئِكَ الَّذينَ حَقَّ عَلَيْهِمُ الْقَوْلُ في أُمَمٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِمْ مِنَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ إِنَّهُمْ كانُوا خاسِرينَ: آنان کسانی‌اند که در ميان امّتهايى از جنّ و انس كه پيش از آنان روزگار به سر برده بودند، آن گفته بر ايشان محقق شد، چرا كه آنها زيانكاران بودند» (احقاف/18) ▪️و ظاهرا منحصر به عذاب اخروی نیست بلکه عذاب دنیوی را هم شامل می‌شود؛ مثلا: 🔹«وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِكَ قَرْيَةً أَمَرْنا مُتْرَفيها فَفَسَقُوا فيها فَحَقَّ عَلَيْهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْناها تَدْميراً» (اسراء/16) 🍃ب. ممکن است منظور همان جمله بعدی آیه (فَهُمْ لا يُؤْمِنُونَ: که آنان ایمان نمی‌آورند) باشد که خداوند قبلا به فرشتگان خبر داده باشد که آنان ایمان نخواهند آورد و این سخن بر آنان محقق شد. 📚(مجمع‌البیان، ج8، ص651) یعنی «ف» فاء تعلیل باشد: این سخن بر آنان محقق شد چون آنان ایمان نیاوردند. 🍃ج. چه‌بسا منظور همان سخن توحید و معارفی است که پیامبران الهی آوردند؛ و خداوند می‌فرماید: [صحت] آن سخنان با برهان‌های متقن بر آنان محقق شد، اما باز هم اکثر اینان ایمان نمی‌آورند. 📚(البحر المحيط، ج9، ص50) 🍃د. ... @yekaye