🔹حافِظاتٌ / حَفِظَ
▪️درباره ماده «حفظ»
▫️برخی بر این باورند که این ماده در اصل بر مراعات چیزی دلالت دارد (معجم المقاييس اللغة، ج۲، ص۸۷) و
▫️برخی اصل این ماده را مطلقِ هرگونه مراقبت و ضبط [نگهداری] دانستهاند. (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج۲، ص۲۵۳)
▫️برخی هم بر این باورند که این ماده در اصل بر یک وضعیت درونی انسان دلالت داشته: گاه به هیئت و حالتی در نفس که آنچه عقل و فهم بدان دست یافته را ثابت نگه میدارد؛ گاهی به خود ضبط و نگهداری چیزی در نفس؛ و گاهی هم برای به کار انداختن و استفاده از قوه حافظه؛ و سپس در هرگونه تفقّد و تعهد و رعایت کردنی به کار رفته است، (مفردات ألفاظ القرآن، ص۲۴۴)؛
و اگر در زبان فارسی هم نگاه کنیم عمده کاربردهای این ماده در همین دو حالت (یعنی قوه حافظه و حفظ نفسانی؛ و حفظ و مراقبت از چیزی در برابر اموری پیرامونی به کار میرود) است
اما باید اذعان کرد که با اینکه در قرآن کریم این ماده فراوان استفاده شده، اما در هیچیک ظهور اولیه جدیای در معانی ناظر به حافظه نبوده است؛ و در آیه «ارْجِعُوا إِلى أَبيكُمْ فَقُولُوا يا أَبانا إِنَّ ابْنَكَ سَرَقَ وَ ما شَهِدْنا إِلاَّ بِما عَلِمْنا وَ ما كُنَّا لِلْغَيْبِ حافِظينَ» (یوسف/81) هم که ناظر به بعد ذهنی و نفسانی است، بیش از اینکه ناظر به حفظ کردن و حافظه باشد، ناظر به احاطه و دسترسی داشتن است.
▪️این ماده،
▫️گاهی در مورد حفظ و مراقبت در خصوص اشخاص اشیای خارجی به کار رفته: وَ نَحْفَظُ أَخانا (یوسف/65) [و نیز: وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ لا يَؤُدُهُ حِفْظُهُما (بقره/255)
▫️گاه در مورد اعمال: وَ هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ (انعام/92) [و نیز: حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی (بقره/238) یا وَ الْحافِظُونَ لِحُدُودِ اللَّه (توبه/112)
▫️گاه در مورد معانی: وَ ما كُنَّا لِلْغَيْبِ حافِظِينَ (یوسف/91)
▫️گاه در مورد عهد و پیمانها: وَ احْفَظُوا أَيْمانَكُمْ (مائده/89)
▫️و گاهی هم به صورت مطلق و عام: وَ رَبُّكَ عَلى كُلِّ شَيْءٍ حَفِيظٌ. (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج2، ص253)
▫️و باید افزود که گاه در یکی از این موارد به کار میرود اما به نحو استعاری معنای دیگر را اراده میکند؛ چنانکه گاه در خصوص اشیاء به کار میرود اما اعمال مورد نظر است، مانند: «وَ الَّذينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ» (مومنون/5؛ معارج/29) «وَ الْحافِظينَ فُرُوجَهُمْ وَ الْحافِظاتِ» (احزاب/35) که کنایه از عفت به خرج دادن است. (مفردات ألفاظ القرآن، ص245)
▪️وقتی این ماده به باب مفاعله میرود (محافظت، حفاظ)
▫️ برخی گفتهاند دلالت بر حفظ طرفینی دارد چنانکه در آیه «هُمْ عَلى صَلاتِهِمْ يُحافِظُونَ» (انعام/92؛ معارج/34) اشاره دارد که هم اینها مراقب نمازشان هستند که آن را با حفظ حدود و احکامش انجام دهند؛ و هم نماز اینها را از افتادن در گناهان و ... حفظ میکند (مفردات ألفاظ القرآن، ص245)
▫️ اما برخی دلالت اصلی این تعبیر را دلالت بر استمرار میدانند؛ و گفتهاند «حافظ» [یعنی اسم فاعل آن از باب ثلاثی مجرد] برای جایی است که نسبتِ انجام دادن عمل حفظ کردن به فاعلش مورد توجه است [«وَ الَّذينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حافِظُونَ» (مومنون/5؛ معارج/29) ، «وَ ما كُنَّا لِلْغَيْبِ حافِظِينَ» (یوسف/91) ، «إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ» (حجر/9)] اما تعبیر محافظت و حفاظ برای دلالت بر استمرار است (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج2، ص253)
و شاید کاربرد آن در آیاتی مانند «حافِظُوا عَلَى الصَّلَواتِ وَ الصَّلاةِ الْوُسْطی» (بقره/238) موید این دیدگاه باشد؛ و چهبسا هر دو مطلب در این صیغه لحاظ شده باشد.
▪️کلمه «حفیظ» که صفت مشبهه است دلالت بر ثبوت و استقرار دارد (التحقيق في كلمات القرآن الكريم، ج2، ص253)
و میتواند هم در معنای فاعلی و هم در معنای مفعولی به کار رود؛ چنانکه در خصوص آیه « وَ عِنْدَنا كِتابٌ حَفِيظٌ» (ق/4) هم معنای «کتابی که حافظ اعمال آنهاست» و هم معنای «کتابی که محفوظ است و از بین نمیرود» احتمال داده شده است. (مفردات ألفاظ القرآن، ص245)
▪️این ماده وقتی به باب استفعال میرود (إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْراةَ فيها هُدىً وَ نُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذينَ أَسْلَمُوا لِلَّذينَ هادُوا وَ الرَّبَّانِيُّونَ وَ الْأَحْبارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتابِ اللَّهِ وَ كانُوا عَلَيْهِ شُهَداء؛ مائده/44) به معنای درخواست کردن از کسی است برای اینکه چیزی را حفظ کند (كتاب العين، ج3، ص198) یا به تعبیر دیگر، چیزی را نزد کسی قرار دهد تا وی آن را حفظ کند و لذا از افعال دومفعولی است: (لسان العرب، ج7، ص442؛ تاج العروس، ج10، ص468)
@yekaye
👇ادامه👇