🔷 حافِظاتٌ لِلْغَیبِ بِما حَفِظَ اللَّهُ
به لحاظ تحلیل نحوی:
🔹حرف «بـ»
▪️میتواند باء سببیت باشد؛ آنگاه اگر «غیب» به معنای «غیاب همسران» باشد، معنایش میشود: «این زنان عهد همسرانشان را در غیاب آنان حفظ میکنند به سبب اینکه خداوند هم خود اینان را حفظ میکند (یعنی بر اینان اطلاع دارد) ویا: به خاطر اینکه خداوند از آنان چنین حفظی خواسته است. و اگر بر اساس قرائت «اللهَ» در نظر بگیریم، معنایش میشود: آنان چنین میکنند به سبب رعایت حق الله نه برای ریاکاری و از باب ظاهرسازی. إعراب القرآن (نحاس)، ج1، ص212)
▪️میتواند باء ملابسه [مصاحبت] (شبیه: يا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنَّا وَ بَرَكاتٍ؛ هود/48) باشد، یعنی آنان در غیاب همسرانشان حق آنان را حفظ میکنند همراه با حفظ خداوند (یعنی مطابق با امر خداوند در زمینه حفظ حقوق همسران) (التحرير و التنوير، ج4، ص115 )
▪️میتواند باء آلت [= باء استعانت] باشد؛ آنگاه یعنی: زنان صالح حافظ غیباند به وسیله آن حقوقی که خداوند برای آنان حفظ کرده؛ که برایشان قیمومیتی برعهده مرد قرار داده که اموراتشان انجام شود. (الميزان، ج4، ص345)
▪️میتواند باء مقابله باشد؛ آنگاه یعنی زنان صالح به ازای آنچه خدا برای آنان حفظ کرده [یعنی به ازای حقوقی مانند مهریه و نفقیه و ... که خداوند برای آنان قرار داده]، حافظ غیباند. (إعراب القرآن (نحاس)، ج1، ص212 ؛ الميزان، ج4، ص345 )
▪️می تواند باء زایده باشد، و در واقع، «ما حفظ الله» مفعول برای «حافظات» باشد، (بر اساس حالاتی که «الغیب» مفعولِ «حافظات» نباشد)، آنگاه یعنی: زنان صالح، در غیاب شوهرانشان، حافظ و نگهباناند آن چیزی را که خداوند حفظ کرده [= به حفظ آن دستور داده] است.
🔹کلمه «ما»
▪️میتواند «ما»ی مصدری باشد، به معنای «بأن يحفظهن الله، یا به تعبیر دیگر: بحفظ الله إیاهن» (مجمع البيان، ج3، ص68 ؛ البحر المحيط، ج3، ص625؛ التبيان في إعراب القرآن، ص104)
▪️و میتواند «ما»ی موصول و به معنای «الذی» باشد؛ یعنی: «بما حفظه اللّه لهن من مهور أزواجهن و النفقة عليهن». (به ازای/ به سبب آنچه آن را برای آنان حفظ کرده، مانند مهر و نفقهای که برایشان قرار داده و ....) (البحر المحيط، ج3، ص625؛ التبيان في إعراب القرآن، ص104)
▪️و میتواند «ما»ی نکره موصوفه باشد (التبيان في إعراب القرآن، ص104 )، که در این صورت «ما» به معنای «شیء» و مبتدا میباشد و جمله بعد خبر آن؛ ظاهراً یعنی این زنان حفظ میکنند به چیزی که خداوند حفظ کرده است؛ یعنی جملهای شبیه اینکه میگوییم: راضیم به آنچه خداوند راضی بوده است.
📖 اختلاف قرائت
▪️در قرائات سبعه و بسیاری از قرائتهای رایج کلمه «الله» مرفوع قرائت شده و نقش فاعل دارد؛ که در این صورت «ما» میتواند ماء مصدری باشد یا «ما»ی موصوله یا نکره موصوفه؛ که در بالا توضیح داده شد.
▪️اما در قرائت ابوجعفر (از قراء عشره) به صورت منصوب قرائت شده که نقش مفعول دارد که توجیههای مختلفی برای آن شده است از جمله اینکه در اینجا حذف مضاف رخ داده است، یعنی مثلا چنین بوده است: «بما حفظ عهد الله» یا «بما حفظ دین الله»؛ یا اینکه «ما» مای موصوله بوده و کلمه دیگری در تقدیر بوده به این صورت که «بالطاعة والبر الذي حفظ الله في امتثال أمره»؛ و ... .
📚مجمع البيان، ج3، ص67 ؛ معجم القراءات، ج2، ص63
ضمنا
▪️در عموم قرائات بعد از عبارت «بِما حَفِظَ اللَّهُ» وارد فراز بعدی آیه «وَ اللاَّتی تَخافُونَ ...» میشوند؛
▪️اما در مصحف ابنمسعود و قرائتی که از او روایت شده، در ادامه این عبارت، عبارتِ «فأصلحوا إليهن: پس با آنان صلح و مدارا پیشه کنید» موجود بوده و نیز از او قرائتی به صورت «فأحسنوا إلیهن: با آنان نیکی کنید» نیز روایت شده است.
📚تفسير القرآن العظيم (ابن ابی حاتم)، ج3، ص941 ؛
📚جامع البيان (طبری)، ج5، ص40 ؛
📚المحرر الوجيز (ابن عطیه)، ج2، ص47 ؛
📚الكشاف، ج1، ص506 ؛
📚البحر المحيط، ج3، ص625 ؛
📚الدر المنثور، ج2، ص152 ؛
📚التفسير المظهرى، ج2قسم2، ص98 ؛
📚معجم القراءات، ج2، ص63
یادآوری میشود که قبلا بیان کردیم اختلاف قرائات گاهی در حد چند کلمه میباشد
🔖 جلسه 660
http://yekaye.ir/al-kahf-18-79/
و همین ابنمسعود که در مصحفش چنین قرائتی را داشته، همین قرائت رایج در مصحف عثمانی را نیز قرائت می کرده، چنانکه راوی یکی از قرائتهای معروف از عاصم (ابوبکر) سلسله سندش به پیامبر از ابنمسعود میگذرد.
@yekaye