.
❇️الف) مروری اجمالی بر کل آیات این سوره
1️⃣ شروع این سوره اشاره است به واقعه قیامت؛ واقعهای که وقوعش کاملا قطعی است و همه چیز را زیر و رو میکند؛ حتی درک ما از جهان مادی پیرامون را؛ و عمده سوره شرح دستهبندی سهگانهای از انسانهاست: مقربان، اهل یُمن و برکت که همان اصحاب دست راستند، و اهل شومی و بیبرکتی که همان اصحاب دست چپاند. ابتدا اوضاع و احوال اینان به همین ترتیب در بهشت و جهنم را شرح میدهد؛ و در پایان ریشه جهنمی شدن اصحاب شمال را بیان میکند که سه چیز است: غرق شدن در ناز و نعمت [که آنان را غافل کرد] و اصرار بر گناهی عظیم و انکار و تردید در برانگیخته شدن؛ سپس هشدار میدهد که همگان حتما در قیامت و در میقات روزی معلوم جمع میشوند و این گمراهان تکذیبکننده را خطاب داد که پیشکشی شما در آنجا خوراکی درخت زقوم و نوشیدنیای از حمیم خواهد بود.
▪️در ادامه برای به چالش کشیدن تکذیبگری آنان، بعد از تذکر به مخلوق بودن خود آنان، نقش ناچیز آنان در پیدا شدن مخلوقی دیگر (که نقش آنان فقط ریختن منی است)، مقدر بودن مرگ و ناتوانی از غلبه بر آن، وجود آفرینش نخستین، و سپس جلوههایی دیگر از آفرینش – رویاندن آنچه میکارید؛ باراندن آبی که مینوشند، پدید آوردن درختی که از آن آتش میافروزید – را به رخ آنان میکشد و هربار میپرسد واقعا اینها کار شماست یا کار ما؟ و میفرماید حال که چنین است با نام پروردگارت که عظیم است تسبیح گوی!
▪️سپس به موقعیتهای ستارگان -که شاید مقصود، ستارگان هدایت (مفسران حقیقی قرآن) باشد – سوگند میخورد که این قرآن که حقیقتی نهانی و ماورایی و دورازدسترس ناپاکان دارد نازل شدهی از جانب رب العالمین است و سوال میکند که چرا در این مساله مسامحهکارید و فقط تکذیب میکنید.
▪️فراز پایانی این سوره، یادآوری لحظه جان دادن انسانهاست که نزدیکتر بودن خدا به انسان از همگان، در آن لحظه برای همگان آشکار میشود و از دست اطرافیان کاری برنمیآید؛ و سپس وضعیت افرادی را که از همین لحظه مرگ جایگاهشان در دستهبندی سهگانه معلوم است توضیح میدهد؛ که در خصوص اصحاب یمین صرفا به تعبیر «سلامی بر تو از اصحاب یمین» بسنده میکند اما در خصوص مقربان و تکذیبکنندگان بیان میکند که با مرگ چه وضعی برایشان پیش خواهد آمد؛ و نهایتا این را حق الیقین میخواند و باز به تسبیح اسم پروردگار عظیم توصیه میکند.
💢در واقع، در این سوره ابتدا بر وقوع قیامت و غیرمنتظره بودن آن از ابعاد مختلف اشاره شد؛ سپس اشاره به مهمترین دستهبندی انسانها در قیامت پرداخت؛ و تا نیمی از سوره وضعیت اخروی هریک از این سه دسته را به تفصیل شرح داد. از نیمه سوره (آیه ۴۹) هشداری داد و از پیامبر خواست که به گروه آخر اعلام کند که مساله حشر وضعیتی است که همه را در آن جمع میکنند و این گروه را با چه شدت و حدتی در عذاب خواهند انداخت. سپس در چند مرحله شواهدی از زندگی دنیا که ضعف آنها و حکومت اراده الهی بر جهان را آشکار میکرد برشمرد تا ریشههای این تردید در وقوع قیامت را بخشکاند؛ و بعد از اشارهای به ضرورت تسبیح رب و اهمیت قرآن، به سراغ انسان در لحظه مرگ رفت و اینکه مرگ پلی است برای ورود به آن عرصه؛ و اینکه وضعیت هر یک از این سه دسته از انسانها در لحظه مرگ چگونه خواهد بود و باز کلام را با ضرورت تسبیخ پروردگار به پایان برد.
💢در ابتدای بحث این سوره (جلسه ) یک دستهبندیای از فرازهای مختلف این سوره اشاره شد:
۱- توصیفی از وقوع واقعیترین واقعیت، یعنی قیامت و به هم ریختن همه محاسبات دنیوی (آیات 1 تا 6)
۲- بیان دستهبندی سهگانه انسانها (آیات 7 تا 10) و سپس توصیف وضعیت نهایی هریک از این سه دسته در آخرت (آیات 11 تا56)
۳- تلنگرهایی برای توجه به ربوبیت خداوند، که اقتضای باور به معاد را دارد (آیات 57 تا 73)
۴- ضرورت تسبیح خداوند و سوگندی عجیب و اشارهای به حقیقت قرآن و انکار مخاطبان (آیات 74 تا 82)
۵- بیان لحظات مرگ و احوال هریک از سه دسته مذکور در این لحظات و پس از آن (آیات 83 تا 94)
۶- حقیقی دانستن همه اینها و تاکید مجددی بر ضرورت تسبیح خداوند (آیات 95-96)
به نظر میرسد در این جمعبندی پایانی همین فرازها بتواند محور خوبی برای جمعبندی قرار گیرد؛ با این تبصره که کنار هم گذاشتن فراز ۲ و ۵ میتواند افقهای جدیدی را در فهم این سوره بگشاید و لذا این دو را یکجا بحث خواهیم کرد.
@yekaye