شرح و تفسير
سرانجام مبارزه با حق
امام عليه السلام در اين كلام نورانى از كسانى سخن مى‌گويد كه به مقابلۀ با حق بر مى‌خيزند. مى‌فرمايد:«آن كس كه در برابر حق قد علم كند (و به مبارزه برخيزد) هلاك خواهد شد»؛ (مَنْ أَبْدَى صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ هَلَكَ) .
اين كلام حكمت‌آميز با همين عبارت در لا به لاى خطبۀ شانزدهم نهج البلاغه آمده است كه شرح آن را در جلد اول در ذيل همان خطبه (صفحۀ ٦٥١) بيان كرديم و حاصل آن اين است كه هرگز به مخالفت و مقابلۀ با حق برنخيزيد، زيرا حق قدرتى دارد كه انسان را بر زمين مى‌كوبد؛ اگر در كوتاه مدت انجام نشود در دراز مدت انجام خواهد شد و تاريخ، به ويژه تاريخ اسلام، نشان مى‌دهد آنها كه به مقابلۀ با حق برخاستند چگونه طومار زندگانى‌شان در هم پيچيده شد.
نيز با توجّه به اين‌كه حق به معناى واقعيت‌هاى ثابت است و واقعيت‌ها آثارى دارد و هر چه با آثارش به مخالفت برخيزند از ميان نمى‌رود، از اين رو سرانجام بر انسان غلبه مى‌كند و او را در هم مى‌شكند. درست مانند اين‌كه انسان بداند فلان راه، مستقيم و راه ديگر بيراهه است، اگر به مخالفت با راه مستقيم برخيزد و به بيراهه رود هرقدر تلاش و كوشش كند به مقصد نمى‌رسد و سرانجامش هلاكت است.
بعضى از شارحان نهج البلاغه تفسير ديگرى براى اين جمله برگزيده‌اند و آن اين‌كه هرگاه كسى در ميان مردم نادان به دفاع از حق برخيزد جان خود را به خطر انداخته چرا كه افراد جاهل و متعصب و لجوج با اين‌گونه افراد مخالفند و مفهوم آن اين مى‌شود كه هر كس دفاع از حق كند بايد هزينه‌هاى اين دفاع را در برابر مردم نادان بپردازد.
ولى اين تفسير به هيچ وجه مناسب چنين گفتار حكيمانه‌اى نيست، زيرا اولاً در بعضى از متون لغت صريحا آمده است كه جملۀ
«أبْدى صَفْحَتَهُ لَهُ» به معناى به مخالفت برخاستن است و مرحوم علامۀ شوشترى موارد فراوانى از كلمات عرب نقل كرده كه جملۀ «مَنْ أبْدى صَفْحَتَهُ لَهُ» به معناى به مخالفت برخاستن است. ١
ثانياً در خطبۀ شانزدهم، پيش و پس از آن جمله‌هايى آمده است كه به خوبى نشان مى‌دهد امام عليه السلام در اين جمله از بدكاران سخن مى‌گويد كه به مخالفت با حق برمى‌خيزند.
در شرح نهج البلاغۀ محمد عبده احتمال ديگرى نيز در تفسير اين جمله ذكر شده و آن اين‌كه منظور از «أبْدى صَفْحَتَهُ لِلْحَقِّ» به معناى روى گردانيدن از حق است كه آن هم سبب هلاكت انسان مى‌شود؛ ولى با توجه به اين‌كه كلمۀ «أبْدى» به معناى آشكار كردن است اين تفسير نيز بعيد به نظر مى‌رسد. ٢
به هر حال مفهوم اين جمله اين است كه امام عليه السلام به همۀ كسانى كه به مخالفت با حق برمى‌خيزند هشدار مى‌دهد كه به عاقبت سوء كار خود بينديشند و از اين راه باز گردند. همان‌گونه كه پيش از اين اشاره شد اين جمله در كتاب شريف كافى نيز به عنوان بخشى از يك روايت آمده و مرحوم ملا صالح مازندرانى در شرح آن مى‌گويد: مفهوم جمله اين است كسى كه آشكارا در برابر حق به خصومت برخيزد هلاك خواهد شد.
مشابه همين معنا در گفتار حكيمانۀ ٤٠٨ نيز آمده است آنجا كه مى‌فرمايد:
«مَنْ صارَعَ الْحَقَّ صَرَعَهُ ؛آن كس كه با حق بجنگد حق او را بر زمين خواهد كوبيد». ١
قرآن مجيد نيز دربارۀ حق و باطل چنين مى‌گويد: «بَلْ نَقْذِفُ بِالْحَقِّ عَلَى الْباطِلِ فَيَدْمَغُهُ فَإِذا هُوَ زاهِقٌ» ؛بلكه ما حق را بر باطل مى‌كوبيم و آن را هلاك مى‌سازد و اين‌گونه باطل محو و نابود مى‌شود». ٢
منظور از «حق» در كلام نورانى بالا اصل خداشناسى و آيين اسلام و فروع دين و حقوق الله و حقوق الناس به طور عام است، زيرا حق در اصل به معناى مطابقت و هماهنگى با واقع و نقطۀ مقابل آن «باطل» است. به همين دليل به ذات پاك خداوند، به طور مطلق «حق» اطلاق مى‌شود چون واقعيتى است انكارناپذير.
در كتاب «وجوه القرآن» براى كلمۀ حق موارد استعمال دوازده‌گانه‌اى در قرآن مجيد ذكر شده است: حق به معناى ذات پاك خداوند و به معناى قرآن، اسلام، توحيد، عدل، صدق، طرز صحيح، علانيه، شايستگى، واجب شدن، وام و بهره و براى هر كدام از اينها آيه‌اى از آيات قرآن مجيد را شاهد آورده است.