شرح و تفسير
سوء ظن دربارۀ دوستان ثقه ظلم است
امام عليه السلام در اين كلام حكيمانه، به نكتۀ قابل ملاحظه‌اى مربوط به روابط اجتماعى اشاره مى‌كند و مى‌فرمايد:«داورى در حق افراد مورد اطمينان، با تكيه بر گمان، عدالت نيست»؛ (لَيْسَ مِنَ الْعَدْلِ الْقَضَاءُ عَلَى الثِّقَةِ بِالظَّنِّ) .
مى‌دانيم يكى از دستورات قرآنى و روايى اين است كه در حق مسلمانان سوء ظن نداشته باشيد. قرآن مجيد مى‌گويد: «يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ» ؛اى كسانى كه ايمان آورده‌ايد از بسيارى از گمان‌ها بپرهيزيد، چرا كه بعضى از گمان‌ها گناه است». ١
در حكمت ٣٦٠ نيز بر اين معنا تأكيد شده است. آنجا كه امام عليه السلام مى‌فرمايد:
«لَا تَظُنَّنَّ بِكَلِمَةٍ خَرَجَتْ مِنْ أَحَدٍ سُوءاً وَ أَنْتَ تَجِدُ لَهَا فِي الْخَيْرِ مُحْتَمَلاً ؛هر سخنى كه از دهان كسى خارج شد تا احتمال صحت در آن مى‌دهى حمل بر فساد مكن».
دليل آن هم روشن است، زيرا سوء ظن پايه‌هاى اعتمادِ عمومى را كه سرچشمۀ همكارى است متزلزل مى‌سازد.
حال اگر آن شخصى كه انسان به او سوء ظن پيدا مى‌كند كسى باشد كه سوابق حسنۀ او بر ما روشن است و در يك كلمه به تعبير امام عليه السلام،«ثقه» محسوب شود به يقين قضاوت دربارۀ چنين شخصى با ظن و گمانِ بدون دليل، عادلانه نيست. بعضى از شارحان نهج البلاغه اين گفتار حكيمانه را به صورت مسئله‌اى اصولى (اصول فقه) عنوان كرده‌اند و آن اين است كه هر گاه مطلبى به دليل معتبر ثابت شود، عدول از آن جز با دليل معتبر جايز نيست و حديث معروف باب استصحاب:
«لا تَنْقُضِ الْيَقينَ بِالشَّكِ» ١را اشاره به آن مى‌دانند.
بعضى از شارحان نيز قضاء را در اينجا به معناى قضاوت مصطلح؛ يعنى داورى براى فصل خصومت گرفته‌اند كه قاضى نمى‌تواند در برابر شخص مورد اعتماد، با ظن و گمانش قضاوت كند.
ولى ظاهر اين است كه اين حديث شريف معناى وسيع و گسترده‌اى دارد و اشاره به يك مفهوم گستردۀ اخلاقى است كه عدالت در آن مانع از داورى دربارۀ اشخاص مورد اعتماد به ظن و گمان مى‌شود.
البته افراد متهم؛ يعنى كسانى كه سوء سابقه دارند يا ظاهر آنها ظاهر قابل اعتمادى نيست از اين حكم خارج اند. البته نه به اين معنا كه انسان بى‌دليل آنها را متهم كند، بلكه به اين معنا كه انسان از آنها احتياط نموده و بر حذر باشد. شبيه اين گفتار حكيمانه احاديث ديگرى است كه با تعبيرات متفاوتى اين موضوع را دنبال مى‌كند: در غرر الحكم از آن حضرت نقل شده كه فرمود:
«سُوءُ الظَّنِّ بِالْمُحْسِنِ شَرُّ الْإثْمِ وَ أقْبَحَ الظُّلْمِ ؛سوء ظن به نيكوكار بدترين گناه و زشت‌ترين ستم‌هاست». ٢
در حديث ديگرى در همان كتاب مى‌خوانيم:
«سُوءُ الظَّنِّ بِمَنْ لا يَخُونُ مِنَ اللُّؤْمِ ؛سوء ظن به كسى كه خيانت نمى‌كند نشانۀ پستى و لئامت است». ٣
در حديث جالب ديگرى در همان كتاب آمده است كه امام عليه السلام مى‌فرمايد:
«شَرُّ النّاسِ مَنْ لا يَثِقُ بِأحَدٍ لِسُوءِ ظَنِّهِ وَ لا يَثِقُ بِهِ أحَدٌ لِسُوءِ فِعْلِهِ ؛بدترين مردم كسى است كه به سبب سوء ظنى كه دارد به هيچ كس اعتماد نمى‌كند و (نيز) هيچ كس به سبب سوء فعلش به او اعتماد ندارد». ١
كوتاه سخن اين‌كه از نظر آداب اخلاقى افزون بر مباحث قضاوت و احكام اصولى هر گاه كسى به وثاقت شناخته شد، سوء ظن نسبت به او كارى ظالمانه است.