این کانال درصدد معرفی آثار اجتماعی استاد دکتر محمود تقی زاده داوری به جامعه علمی کشور می باشد.

آثار اجتماعی ایشان در سه عرصه الاهیات اجتماعی، فلسفه اجتماع و علم الاجتماع (جامعه شناسی) نوشته شده که در اختیار علاقمندان قرار داده می شود.

🚩 اولین جلسه درس "الاهیات اجتماعی" با ارائه حجت الاسلام و المسلمین دکتر محمود تقی زاده داوری، در محل موسسه شیعه شناسی برگزار شد. 🔸 این درس انشالله هر هفته روزهای پنج شنبه ساعت ۱۰ تا ۱۱.۳۰ به شکل حضوری ویژه فضلای حوزه ارائه می شود و البته در قالب پخش زنده آن در پیام رسان ایتا، به شکل مجازی برای دیگر علاقمندان نیز قابل استفاده خواهد بود.

جلسه اول: ۱۸ آبان ۱۴۰۲

🚩 برگزاری دومین جلسه درس الاهیات اجتماعی دومین جلسه درس هفتگی الاهیات اجتماعی، پنج شنبه ۲۵ آبان در محل موسسه شیعه شناسی برگزار شد. 🔸در این جلسه، استاد تقی زاده داوری به تبیین و تشریح واژه الهیات اجتماعی پرداختند و در این راستا، موضوع، روش، هدف، مسایل، نظریات و تاریخچه این مفهوم و رشته علمی را تشریح نمودند. 🔸شایان ذکر است جلسه اول این درس به توضیح شاخه های اندیشه اجتماعی مسلمین پرداخته شد، که عبارت است از اندیشه الاهیات اجتماعی (شامل حدیث اجتماعی، تفسیر اجتماعی، فقه اجتماعی، کلام اجتماعی، و اخلاق اجتماعی)، فلسفه اجتماع، علم الاجتماع، تاریخ اجتماعی، ادبیات اجتماعی، و هنر اجتماعی. 🔸این درس هر هفته روزهای پنج شنبه، ساعت ۱۰ تا ۱۱.۳۰ برگزار و از طریق پخش زنده در کانال ایتای موسسه، در دسترس علاقمندان قرار می گیرد.

جلسه دوم: 25 آبان 1402

🚩 سومین جلسه درس هفتگی الاهیات اجتماعی با عنوان زیست اجتماعی انسان، پنج شنبه ۲ آذر در محل موسسه شیعه شناسی برگزار شد. 🔸 در این درس استاد تقی زاده داوری به مسئله زیست اجتماعی انسان پرداختند و آنرا بطور تاریخی از تمدن یونان شروع کردند. ایشان از دو کتاب‌ جمهوری و قوانین/نوامیس افلاطون، و نیز سه کتاب سیاست، اخلاق نیکوماخوس، و قانون اساسی آتن عباراتی در باره ضرورت زندگی اجتماعی و تعاونی انسان نقل کرده و گفتند که تعبیر انسان یک حیوان اجتماعی/ یک موجود سیاسی است برای نخستین بار در آثار این دو فیلسوف یافت شده که بعدها توسط ابونصر فارابی به انسان مدنی بالطبع ترجمه شده است. ایشان سپس به الاهیات اجتماعی در اسلام/تشیع بطور خلاصه اشاره کرده و گفتند که جلسه آینده را بطور مفصل به این مبحث خواهند پرداخت. 🔸اجتماعی شدن و یا جامعه پذیری کلمه ای بود که جناب ایشان به توضیح آن در علم الاجتماع/جامعه شناسی پرداختند و کانون‌های اجتماعی شدن اولیه یعنی خانواده، اقوام، همسالان و کودکستان و مدرسه و سپس جامعه پذیری ثانویه در دوره جوانی و بزرگسالی در دبیرستان، دانشگاه، فارغ التحصیلی و کار و شغل و ازدواج را در توضیح زیست اجتماعی انسان شرح دادند، فرآیندی که در آن یک کودک ناتوان و غیرقابل به تامین نیازهای خود و نیز ناآگاه و ناآشنای با محیط و اطرافیان خود، به موجودی خودآگاه و آشنای با اطرافیان و محیطی که او را احاطه کرده و نیز به موجودی توانا و قادر به برقرار کردن ارتباط با دیگران و تامین نیازهای خود تبدیل می کند. ایشان ادامه دادند که با این توضیح، انسان هم در فلسفه و هم در الاهیات و هم در علم بعنوان موجودی اجتماعی، چه در قالب موجودی تعاونی و چه در تصویر موجودی رقابتی، تلقی می‌شود. 🔸 استاد در انتها به پژوهش های زیست شناسان اشاره کرده و گفتند که زندگی اجتماعی اختصاصی به انسان نداشته بلکه در نردبان جانداران از حشرات گرفته تا پرندگان و حیوانات نیز دیده میشود، مورچه و موریانه و زنبور عسل، در لک لک ها و گوزن ها و نیز سایر پرندگان و حیوانات نیز دارای آداب تغذیه، جفت گیری، بزرگ کردن نوزاد، خانه سازی، مهاجرت و امثال آن هستند که جلوه هایی از زندگی جمعی و اجتماعی و تعاونی در موجودات غیر انسانی را نشان می دهند.

جلسه سوم: 2 آذر 1402

🚩 گزارش جلسه چهارم درس الاهیات اجتماعی اسلام/ تشیع چهارمین جلسه درس الاهیات اجتماعی اسلام/ تشیع در تاریخ 9 آذر 1402 در محل موسسه شیعه شناسی برگزار شد که گزارش اجمالی آن به شرح زیر است: 🔸 در این جلسه استاد تقی زاده داوری، ابتدا از علامه طباطبایی، شهید مطهری و مرحوم آقای مصباح یزدی به عنوان سه اندیشمند برجسته معاصر شیعه نام بردند که در زمینه الاهیات اجتماعی از دیگران ممتاز بوده و این امر در آثار آنان به وضوح مشاهده می شود. ایشان سپس به نوآوری های هریک از دانشمندان مذکور اشاره داشته و در ابتدا از شهید مطهری آغاز کرده و گفتند: 🔹اینکه گفته می شود انسان موجودی اجتماعی است، از نظر شهید مطهری سه تفسیر می تواند داشته باشد: 1. انسان اجتماعی است، یعنی بالطبع اجتماعی است. جزئی از یک کل است، جزئی از کل خانواده و قبیله و جامعه است. 2. انسان اجتماعی است، یعنی بالضروه اجتماعی است. ضرورتا و به ناچار تن به زندگی اجتماعی می دهد. همانند ضرورت تشکیل پیمان های نظامی جهت دفع یک دشمن مشترک. 3. انسان اجتماعی است، یعنی بالاختیار و با انتخاب، اجتماعی است و با محاسبه و ارزیابی تن به زندگی اجتماعی می دهد. همانند تشکیل شرکت های تجاری و صنعتی به منظور کسب سود و نفع بیشتر.(جامعه و تاریخ ص 16-12) 🔹 شهید مطهری سپس دیدگاه اول یعنی اجتماعی بودن بالطبع را با سه آیه قرآنی تایید می کنند: آیه 13 سوره حجرات (يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَىٰ وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا ۚ إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ)؛ آیه 32 سوره زخرف (أَهُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ ۚ نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ۚ وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِيًّا ۗ وَرَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ)، و در انتها آیه 54 سور فرقان (وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ مِنَ الْمَاءِ بَشَرًا فَجَعَلَهُ نَسَبًا وَصِهْرًا) از نظر ایشان هر یک از آیات فوق به روشنی به خلقت اجتماعی انسان اشاره دارد. 🔹آن استاد (ره) در عین حال می گویند، اینکه انسان موجودی اجتماعی است، به این معناست که انسان ماهیت اجتماعی دارد و در مجموعه ای از وابستگی ها و روابط و اتصالات به جمع ها و جماعت ها و گروه های مختلف و متعدد است. البته این تفسیرها مختص به مرحوم مطهری ره است (ص 11 کتاب جامعه و تاریخ) و در آثار علامه طباطبایی و مرحوم مصباح یزدی وجود ندارد. 🔸 استاد تقی زاده در انتهای سخنان خود، توضیحی بر دیدگاه شهید مطهری به این شرح بیان داشتند: 1. اینکه انسان مدنی بالطبع است به این معناست که انسان در بدو تولد، بالغریزه همراه جمع خانواده و فامیل است و حدود 7 تا 8 سال نیاز به حضانت و مراقبت دارد ( و تنها نوزاد انسان است که این مدت نیاز به مراقبت دارد). پس مدنی بالطبع در کودکان به معنای مدنی بالغریزه است. 2. سپس در ادامه با عادت و خوگرفتگی همراه با جمع و جامعه است که همین را ادامه می دهد، اکثر افراد جامعه انسانی بنا به عادت و با خوگرفتگی به زندگی جمعی ادامه حیات می دهند. و می دانیم العاده طبع ثان. پس الانسان مدنی بالطبع درباره اکثریت قاطع جمعیت انسانی به معنای اجتماعی بالعاده است. 3. تنها اقلیتی از افراد هستند که با فطرت آگاه و خود آگاه و با اختیار و انتخاب فطری خود، زندگی با جمع و تعاون و یاری گری را انتخاب می کنند و گرنه اینگونه نیست که همه افراد بالطبع اولی و طبیعت فطری آگاه و مختار و انتخاب گر خود به جمع و جامعه و زندگی اجتماعی بپیوندند. این افراد اجتماعی هستند بالطبع، یعنی بالفطره الانسانیه.

جلسه چهارم: 9 آذر 1402

🚩 برگزاری جلسه پنجم درس الاهیات اجتماعی اسلام/ تشیع جلسه پنجم درس الاهیات اجتماعی اسلام/ تشیع، روز پنج شنبه 16 آذرماه در محل موسسه شیعه شناسی برگزار شد. 🔸 در این جلسه استاد تقی زاده داوری، ابتدا به شرح نوآوری های علامه طباطبایی در عرصه الاهیات اجتماعی پرداخته و گفتند که ایشان در این رشته دو نوع نوآوری داشته اند: یکی طرح "اصل الانسان مستخدم بالطبع" (انسان استخدام کننده) که ایشان در مقابل اصل افلاطونی "الانسان مدنی بالطبع" (انسان اجتماعی و تعاونی)، مطرح کرده اند و دوم مسئله حیات واقعی و حقیقی جامعه (اصاله الاجتماع) که هر دو امر را ایشان از آیات قرآنی به دست آورده اند. 🔸 در مورد مسئله اول، استاد داوری گفتند که مرحوم علامه در مجموع آثار خود حداقل در شش جا، اصل استخدام و اجتماع متفرع بر استخدام را مطرح کرده اند: اول ذیل آیه 32 از سوره زخرف در تفسیر المیزان؛ دوم ذیل آیه 200 از سوره آل عمران در همان تفسیر؛ سوم ذیل آیه 213 از سوره بقره در همان تفسیر؛ چهارم در کتاب قرآن در اسلام ذیل عنوان نوع انسان به چه معنا اجتماعی است؟ پنجم در رساله الانسان فی الدنیا که رساله بسیار مختصري لست؛ و ششم در جلد دوم از کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم در بحث ادراکات پنداری، بحث استخدام و اجتماع. 🔸 استاد در ادامه تنها دو مورد از شش مورد فوق، یعنی آیه 32 سوره زخرف در تفسیر المیزان و بحث استخدام و اجتماع در جلد دوم از کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم را در کلاس درس مورد شرح و بسط قرار دادند و در انتها ملاحظاتی را نسبت به این نظریه مرحوم علامه ره مطرح کردند که به شرح زیر است: اول آنکه به باور استاد داوری، بیانات و توضیحات و شروح مرحوم علامه از اصل الانسان مستخدم بالطبع، همه جا یکدست و یکسان و همخوان نیست. گاه در ابتدا به مدنی بالطبع بودن و اجتماعی بودن انسان اشاره می کنند ولی در توضیح آن، ایده استخدام و به خدمت گرفتن را شرح می دهند. و نیز گاه تصریح می کنند که انسان در مرحله اول استخدام کننده است و در مرحله بعد، برای استخدام بهتر تشکیل جامعه می دهد. از این‌رو گاه ملاحظه می شود که عبارات ایشان در شرح و تفسیر اصل استخدام همه جا با هم مطابقت ندارد. دوم، استاد توضیح داده اند که هریک از دو اصل مدنی بالطبع و مستخدم بالطبع لوازمی دارد که با لوازم دیگری متفاوت و قابل جمع نیست و ایشان این لوازم فلسفی، انسانی، اخلاقی، تربیتی و حقوقی را در جدولی روبروی هم قرار داده و در کلاس درس مطرح کرده اند. سوم و ‌سرآخر استاد داوری گفته اند که مرحوم شهید مطهری در مقاله جاودانگی و اخلاق (چاپ شده در جلد اول یادنامه استاد مرتضی مطهری)، اصل استخدام را به طور تلویحی و ضمنی نقد کرده و گفته اند که این نظریه سر از داروینیسم اجتماعی در می آورد.

جلسه پنجم: 16 آذر 1402

🚩 جلسه ششم درس إلاهيات اجتماعي اسلام / تشيّع با عنوان نوآوری های علامه طباطبائی در إلاهيات اجتماعی، روز پنج شنبه ۳۰ آذرماه ۱۴۰۲ در موسسه شیعه شناسی برگزار شد. 🔸در اين جلسه، استاد تقی زاده داوری به بیان نوآوری دوّم مرحوم علامه در إلاهيات اجتماعی پرداختند که عبارت است از استنباط حيات اجتماعی (اصالة الاجتماع) از آيات شريفه قرآنی از آيات مربوط به اُمّت و ويژگي‌های آن و اجمال آن به شرح زیر است: مرحوم علامه(ره) بحث حيات / هستي / وجود جامعه را در ذيل آيه 200 سوره آل عمران (يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ اصْبِرُواْ وَصَابِرُواْ وَرَابِطُواْ وَاتَّقُواْ اللّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ) - اي کساني که ايمان آورده‌ايد، صبر پيشه کنيد، و يکديگر به صبر واداريد، و با يکديگر رابطه و ارتباط داشته باشيد، شايد که به فلاح / رستگاري رسيد. مطرح کرده‌اند، در ذيل اين آيه، ايشان عنواني آورده‌اند به نام المرابطه في إلاسلام (رابطه متقابل در اسلام) و در آن پانزده بند به شرح زير را مورد شرح قرار داده‌اند:1. انسان و اجتماع، 2. انسان و رشدش در جامعه، 3. عنايت اسلام به جامعه، 4. معتبر بودن فرد و جامعه در اسلام، 5. آيا سنّت اجتماعي اسلام، ظرفيّت اجرا و استمرار را دارد، 6. جامعه اسلامي با چه چيزي متحقّق و موجود مي‌شود، 7. دو منطق تعقّل و احساس، 8. معناي طلب اجر از خداوند و إعراض از غير او چيست؟ 9. معناي آزادي در اسلام چيست؟ 10. راه تحوّل و تکامل در جامعه اسلامي چگونه است؟ 11. آيا شريعت اسلامي مي‌تواند در دستيابي به سعادت در حيات حاضر، کافي باشد؟ 12. چه کسي متولّي زمامداري جامعه اسلامي است و سيره او چيست؟ 13. مرز مملکت اسلامي، عقيده است، نه حدود جغرافيايي و قراردادي، 14. دين اسلام در تمام شئوناتش اجتماعي است، 15. دين حق سرانجام دين غالب بر جهان است. مرحوم علامه(ره) نظر خود درباره وجود و هستي جامعه (اصالة الاجتماع) را در بند چهارم از اين پانزده بند مطرح کرده‌اند و سه بند اوّل در واقع، مقدمات ورود به بند چهارم است. در بند اول فطري و طبيعي بودن زندگي اجتماعي براي انسان را مطرح کرده‌اند، و در بند دوّم، تطوّر و تکامل زندگي اجتماعي انسان در تاريخ همانند رشد فرد انساني از کودکي و نوجواني و جواني و ميانسالي و پيري و مرگ را توضيح داده و اصل استخدام را در اين بند مطرح کرده‌اند، و در بند سوّم، اجتماعي بودن دين و شريعت اسلامي را مطرح مي‌کنند و در بند چهارم نظريه خاص خودشان يعني اصالة الفرد و الاجتماع و يا وحدت در عين کثرت و کثرت در عين وحدت را شرح مي‌دهند. علامه در اين بند مي‌گويند اگرچه افراد و اشخاص به صورت فردي هر يک خواص و آثاري را دارا هستند ولي هنگامي که به صورت انضمامي و جمعي و اجتماعي درمي‌آيند خواص و آثاري پيدا مي‌کننند که با حالت فردي آنها متفاوت و مغاير است و اين آثار مربوط به حالت جمعي و اجتماعي آنان است و نه حالت انفرادي و جدا جدا بودن آنها، ايشان مي‌گويند: اين رابطه حقيقي/ عینی بين شخص و جامعه به ناچار منجر به پيدايش موجود/ عينيّت ديگري همانند با خصوصيات افراد در وجود و قوا و خواص و آثارشان در جامعه مي‌شود و چيزي شبيه و هم سنخ با فرد، در وجود و خواص وجودي در جامعه تکوّن مي‌يابد، و اين امر ظاهر و مشهود است». و سپس مي‌گويند: و به همين دليل قرآن براي امّت‌ها، وجود (حيات)، عمر، نامه عمل (کتاب)؛ شعور، فهم، عمل، طاعت و معصيت قائل شده است و براي اين نظريه آيه 34 / اعراف، 28 / جاثيه، 108 / انعام، 66 / مائده، 113 / آل عمران، 5 / غافر و 27 / يونس استناد مي‌کنند، مرحوم علامه در ادامه مي‌گويند از همين‌رو، (يعني حيات جامعه) قرآن در کنار ذکر سرگذشت افراد و شخصيت‌ها، به سرگذشت امّت‌ها و جوامع گذشته نيز پرداخته و اين در حالي بود که مورّخان در گذشته تنها و تنها به سرگذشت پادشاهان و سرداران و قهرمانان مي‌پرداختند و نه تاريخ و شرح زندگي ملّت‌ها و امّت‌ها و جامعه‌ها. استاد داوري البته در ضمن بحث به شرح معناي اصالت در فلسفه و حقوق و روان‌شناسي پرداختند و گفتند، اصالت در فلسفه به معناي وجود و واقعيت است و اصالة الاجتماع در فلسفه يعني، موجودي حقيقي و واقعي به نام جامعه وجود دارد و نه اعتباري و فرضي. و اصالة الاجتماع در حقوق به معناي تقدم حقوق جامعه بر حقوق فرد و افراد است (در هنگام تزاحم و تعارض حقوق بين فرد و جامعه). و اصالة الاجتماع نيز به معناي تأثير چشمگير و قاطع‌ جامعه بر افکار و اعمال و شخصيت افراد است. تکمله اين بحث و نيز ملاحظات استاد داوري در جلسه بعد مطرح خواهد شد ان شاءالله تعالي.

جلسه ششم، ۳۰ آذر ۱۴۰۲

🚩جلسه هفتم درس إلاهيات اجتماعی اسلام/ تشيّع، با عنوان ويژگی های اُمّت در قرآن و ملاحظه‌ای بر نوآوری دوّم علامه طباطبائی، پنج شنبه 7 دی ماه 1402 در محل موسسه شیعه شناسی برگزار شد که گزارش مختصر آن به شرح زیر است: 🔸پیش از این استاد تقی زاده داوری به تفصیل بیان داشته اند که مرحوم علامه(ره) هستي/ وجود جامعه را از آيات قرآني مربوط به اُمّت استنباط کرده‌اند و آن را در بند چهارم (از بندهاي پانزده‌گانه کلامٌ في المرابطه في المجتمع الاسلامي) ذيل آيه 200 سوره آل عمران (يا ايّها الذين آمنوا اصبروا و صابروا و رابطوا لعلّکم تفلحون) مطرح کرده‌اند. تفصيل و توضيح اين ايده مرحوم علامه را شهيد مطهري در اوايل کتاب جامعه و تاريخ تحت عنوان نظريه همزمان اصالة الفرد و اصالة الاجتماع (و يا نظريه وحدت در عين کثرت و کثرت در عين وحدت جامعه) بيان کرده‌اند. یعنی هم فرد اصالت دارد و هم جمع و اجتماع. 🔸 استاد تقی زاده داوری به بیان و تشریح ویژگی های ده گانه امت از نظر قرآن کریم پرداختند، که این ویژگی ها را در اوایل کتاب الهیات اجتماعی مرقوم کرده اند و عبارتند از: 1. انسان‌ها در ابتداي تاريخ به صورت اُمّت واحده بوده ولی بعداً به خاطر اختلاف در منافع مادّی و سلائق فکری، مختلف و دسته دسته شده‌اند. 2. هر اُمّتی داراي راه و رسم و طريقه و شريعه مخصوص به خود است 3. هر اُمّتی بر اساس شاکله خود عمل می کند. 4. هر اُمّتی داراي عمل جمعی، نامه عمل و کتاب مستقل خود است. 5. هر اُمّتي دارای رسول، امام، بشير و نذير خود است. 6. هر اُمّتی داراي انسان‌های گواه و شاهد و ناظر بر اعمالش به نام شهيد شهداء هستند که در روز رستاخير بر اعمال آنها شهادت می دهند. 7. هر اُمّتي دارای عمر، اجل مُعيّن و مدت زمان محدود است. 8. بر زندگي تاريخ اُمّت‌ها، سنن و قوانين قطعی، حاکم است. 9. اين قوانين و سنّت‌ها، عينی، واقعی، تکوينی و تخلّف‌ناپذيرند. 10. زندگی اُمّت، بر اساس عملکرد جمعي آنها دارای فراز و نشيب، اعتلا و انحطاط است.

جلسه هفتم- پنج شنبه 7 دی ماه 1402

🚩 جلسه درس الاهیات اجتماعی اسلام/ تشیع روز پنج شنبه ۱۴ دیماه در محل موسسه شیعه شناسی برگزار شد که گزارش اجمالی آن به شرح زیر است: 🔸استاد تقی زاده داوری درس این هفته را به ارزیابی نظریات نوآورانه مرحوم علامه اختصاص دادند. ابتدا متن المیزان در باره هستی و حیات جامعه در ذیل آیه ۲۰۰ سوره آل عمران را مجددا خواندند و شرح کردند و سپس عبارت جلد دوم کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم، بحث ادراکات اعتباری، بخش اعتبار استخدام و اجتماع را خواندند و شرح دادند و به نقل از عبارت مذکور گفتند: آقای علامه می فرمایند انسان در ابتدا استخدام را اعتبار می کند، سپس مدنی بالطبع است یعنی اجتماع را اعتبار داده است و سرانجام عدالت اجتماعی را خوب و ظلم را بد تلقی می کند. 🔸استاد داوری این دو متن را متنافی، ناهمخوان و ناسازگار ملاحظه کرده و در توجیه و جمع آن گفته اند: ممکن است مرحوم علامه کتاب اصول فلسفه را در ابتدا نوشته باشند و بعدا این بخش تفسیر را به نگارش درآورده باشند. و نیز ممکن است گفته شود ایشان در نوشته فلسفی خود به برهان و استدلال عقلی و فلسفی پرداخته اند در حالیکه در نوشته تفسیری خود به توضیح و شرح آیات قرآنی پرداخته و به واقعیت فلسفی نظر نداشته اند. اگرچه استاد داوری این توجیهات و وجوه جمع را چندان قانع کننده و موجه ندانسته اند. 🔸 ایشان همچنین ناهمخوانی و ناسازگاری عبارات مرحوم علامه در باره اصل استخدام و اصل اجتماع، در آثار مختلف ایشان و گاه حتی در یک تالیف ایشان را مطرح کرده و گفته اند باید بنا بر این بگذاریم که از نظر مرحوم علامه اصل اولی، همان اصل استخدام است و انسان اولا و بالذات موجودی استخدام کننده از منافع و ثمرات دیگران است، و ثانیا و بالعرض، و بالتطبع و بالعاده اجتماعی است یعنی تشکیل اجتماع میدهد و به اجتماع می پیوندد تا از منافع دیگران بطور بهتر و بیشتر بهره ببرد و الا اجتماع را ضروری و مطابق ذات خود نمی بیند. استاد سپس لوازم اجتماعی، سیاسی، حقوقی و اخلاقی هر یک از دو نظریه مذکور را شرح داده اند.

جلسه هشتم-14 دی 1402