عزاداری در ایران در طول تاریخ (5)
صفویه؛ شکلگیری طایفهای به نام «مداحان»؛ علت سروده شدن ترکیببند محتشم
در زمان برآمدن صفویان مذهب رسمی اکثر مناطق ایران مذهب اهل سنت بود، البته به استثنای مازندران (طبرستان) که از دیرباز به تشیع متصف بود. اما سرانجام شاه اسماعیل صفوی در سال 907 هجری سلسلۀ صفویه را بنیان گذارد و تشیع را مذهب رسمی کشور اعلام کرد. در همان زمان طایفهای حکومتی به نام «تبرائیان» شکل گرفتند که کارشان این بود که در گوشه و کنار و محلات میگشتند و با صدای بلند بر خلفای سهگانه و سنیان و دشمنان ائمه لعن و طعن میفرستادند. در مقابل، عابران و مستمعان هم وظیفه داشتند سخن آن طایفه را با «بیش باد و کم باد» همراهی و تأیید کنند و اگر کسی در این کار تجاهل میورزید و کوتاهی میکرد، بعید نبود که فیالفور به تیغ تبرائیان گرفتار آید و جانش را بستانند.
همچنین به موازات تبرائیان کسانی هم بودند که در مدح امام علی اشعاری را میخواندند و سپس خلفای ثلاثه را سب میکردند؛ اینان «مداح» نام گرفتند و گویا از همین دوران به بعد است که طایفهای به نام «مداحان» در ایران ظهور کردند.
در دورۀ شاه تهماسب اول روضهخوانها و نوحهخوانهای بسیاری ظهور کردند. شعرا نیز در این دوره به سرودن مراثی و مناقب پیامبر و خاندان او پرداختند که از آن میان محتشم کاشانی با ترکیببند معروف خود گوی سبقت را از دیگران ربود؛ ترکیببندی که به سفارش شاه تهماسب اول سروده شد. طبق روایت عالمآرای عباسی آنگاه که محتشم قصیدۀ غرایی را که در وصف شاه تهماسب سروده بود به محضر شاه عرضه کرد، برخلاف انتظار، با خشم وی مواجه شد، چراکه شاه تمایل نداشت شاعران او را مدح کنند، بلکه آنان را تحریض میکرد تا طبع خود را در مدح و ثنای اهل بیت به کار گیرند.
البته درباره سبب سرایش ترکیببند محتشم دو قول دیگر هم مشهور است. قول اول را ذبیحالصفا در تاریخ ادبیات ایران ذکر میکند، مبنی بر اینکه محتشم در اصل قصیدهای در مدح پریخان خانم – دختر شاه تهماسب – سروده بود، نه در مدح خود شاه که با آن رفتار وی مواجه شد.
قول دوم را که مشهورتر از اولی است مدرس تبریزی در ریحانة الادب آورده است: محتشم پس از فوت برادرش عبدالغنی مراثی بسیاری در رثای او سروده بود. تا آنکه شبی در عالم خواب امیرالمؤمنین را دید که به او فرمودند: «چرا در مصیبت برادرت مرثیه گفتهای، اما برای فرزندم حسین مرثیه نمیگویی؟». محتشم پاسخ داده بود که آغاز سخن را نمییابم و حضرت فرموده بودند که بگو: «باز این چه شورش است که در خلق عالم است».
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
در دهۀ اول محرم هر روز گزیدهای از «عزاداری در ایران در قرون مختلف» را منتشر میکنیم. در این مجموعه از دوران آلبویه آغاز میکنیم و نگاهی خواهیم داشت به عزاداری در دورههای مختلف تاریخی. منبع ما در انتشار محتواهای مربوط به «عزاداری در تاریخ ایران» فصل اول کتاب رسانۀ شیعه نوشتۀ محسن حسام مظاهری است. گفتنی است با توجه به ارجاعات بسیار این کتاب به منابع مختلف و بهخصوص شیوۀ ارجاعدهی درونمتنی، برای رعایت اختصار ارجاعات به منابع مختلف را حذف خواهیم کرد، و خوانندگان برای مطالعۀ بیشتر باید به اصل کتاب رجوع کنند.
#عزاداری #عاشورا #صفویه #مداح #محتشم #تهماسب
دوستان خود را از طریق لینک زیر به کانال مرکز پژوهشهای تاریخ اسلام دعوت کنید:⬇️⬇️
@chsiqs