#خلاصه
#جلسه_هشتم
#استاد_ستایش
بسم الله الرحمن الرحیم
📍عنوان این جلسه اعتبار سنجی احادیث کتاب بحارالانوار است.
❓هدف این جلسه پاسخ به این سوال‌ها است که علامه مجلسی در نگارش کتاب بحارالانوار چه هدفی را دنبال کرده است؟
❓برای رسیدن به این هدف چه گام‌هایی را طی کرده است؟
❓و در آخر آیا ایشان در این مسیر موفق بوده و به هدف رسیدند یا خیر؟
🔸 مرحوم علامه مجلسی در دوره صفویه زندگی می‌کردند.
🔹 حکومت صفوی هرچند مساله تشیع را به عنوان نماد مطرح می‌کرد اما وابستگی ریشه‌ای به جریان تصوف داشت.
🔸 از پادشاهان صفوی در آن دوران با عنوان مرید یاد شده و از شاه عباس با عنوان مرشد اکبر تعبیر می‌کردند.
🔹 مساله تصوف از یک سو برای حکومت دردسرهایی داشت چرا که دو نحله نعمتی و حیدری که در حقیقت پیروان دو شاگرد شیخ صفی الدین به نام‌های ملا حیدر و ملا نعمت بودند نزاع‌های فراوانی داشتند که یکی از دلایل انتقال پایتخت از اردبیل به قزوین نیز همین اختلافات بود.
🔸 از سوی دیگر در دوران صفویه جریان تصوف به شدت رشد کرده و برای فرهنگ جامعه شیعی مشکل ساز شده بود.
🔹 رواج صوفیه عالمان شیعی را وا داشت تا با مبارزه فرهنگی به تقابل با این جریان بپردازند.
🔸 در این دوران در کنار نگارش ردیه‌های متعدد بر تصوف، عالمان شیعی بهترین کار برای حفظ فرهنگ شیعی را مساله نشر حدیث تلقی کردند.
🔹 همین امر سبب شد که در این زمان کتاب‌های فراوانی به زبان فارسی نگاشته شود و برخی از کتب حدیثی به زبان فارسی ترجمه شود که نمونه آن کتاب لوامع پدر علامه مجلسی است.
🔸 همچنین کتاب‌های فراوانی به شرح و توضیح احادیث پرداختند تا استفاده از حدیث را برای عموم مردم آسان نمایند.
🔹 همه‌ی این کارها برای اقناع جامعه شیعی و جایگزینی معارف حدیثی به جای سخنان متصوفه و خارج ساختن آنان از فضای شیعه بود.
👈به نظر می‌رسد این عبارت از مقدمه کتاب بحارالانوار ناظر به این جریان باشد:
🖋 و لما رأيت الزمان في غاية الفساد و وجدت أكثر أهلها حائدين عما يؤدي إلى الرشاد خشيت أن ترجع عما قليل إلى ما كانت عليه من النسيان و الهجران و خفت أن يتطرق إليها التشتت لعدم مساعدة الدهر الخوان و مع ذلك كانت الأخبار المتعلقة بكل مقصد منها متفرقا في الأبواب متبددا في الفصول قلما يتيسر لأحد العثور على جميع الأخبار المتعلقة بمقصد من المقاصد منه
🔸 با این پیشینه، علامه مجلسی ابتدا یک نمایه موضوعی از ده کتاب معارفی شیعه نگاشتند.
🔹 این کتاب در کنار کتاب بحارالانوار در چاپ 110 جلدی به دست‌خط خود مرحوم مجلسی چاپ شده است. 🔸 نگارش این کتاب در سال 1170 به اتمام رسیده و افزون بر فواید مستقل خود دستمایه نگارش کتاب بحارالانوار قرار گرفته است.
📍در گام بعد علامه مجلسی مصادر حدیثی مشهور و مهجور حدیثی را تجمیع کرده است.
📍ایشان از جایگاه حکومتی خود به عنوان شیخ الاسلام استفاده کرده و از نقاط مختلف جهان کتاب‌ها را جمع‌آوری کردند.
🔅 برای مثال فقه الرضا و برخی نسخ تحف العقول به همین دوره تعلق دارد.
📍علامه در مقدمه بحار جمع‌آوری روایات را اینگونه توصیف می‌کند:
🖋 فطفقت أسأل عنها في شرق البلاد و غربها حينا و ألح في الطلب لدى كل من أظن عنده شيئا من ذلك و إن كان به ضنينا ..... حتى اجتمع عندي بفضل ربي كثير من الأصول المعتبرة التي كان عليها معول العلماء في الأعصار الماضية و إليها رجوع الأفاضل في القرون الخالية فألفيتها مشتملة على فوائد جمة خلت عنها الكتب المشهورة المتداولة و اطلعت فيها على مدارك كثير من الأحكام اعترف الأكثرون بخلو كل منها عما يصلح أن يكون مأخذا له فبذلت غاية جهدي في ترويجها و تصحيحها و تنسيقها و تنقيحها.
📍با این توضیح‌ها روشن شد که علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار برای پاسخگویی به نیاز جامعه شیعی اقدام به گردآوری و تدوین روایات شیعه کرده و بزرگترین جامع روایی شیعه را به‌وجود آورده است.
🔹 بنده در مقاله بحارالانوار و جوامع حدیثی شیعه نشان دادم که علامه مجلسی در شیوه تدوین با استفاده از کارهای پیشینیان بحارالانوار را به سرانجام رسانده است.
ادامه در پیام بعد👇
🔰@emamhadi_qom
❓ در پاسخ به این سوال که آیا علامه مجلسی به دنبال گردآوری همه احادیث بودند و یا می‌خواستند احادیث با ویژگی‌های خاصی را جمع کند؟
✅ اینطور باید گفته شود که علامه مجلسی در صدد جامع‌نگاری بودند.
🔸 در مقابل برخی معتقدند که هدف علامه مجلسی جامع‌نگاری نبوده است و ایشان به اعتبار تک تک روایات بحارالانوار جز در مواردی که خود تصریح کرده است معتقد بوده است.
👈 برای این ادعا شواهدی ذکر می‌شود که به آن پرداخته خواهد شد.
▪️ 1) تعبیر به درر الاخبار در عنوان کتاب
🔹 در عنوان کتاب استفاده از تعبیر بحار و نیز الجامعه موید هدف جامع‌نگاری است و به نظر واژه الدرر نیز قید توصیفی است نه احترازی تا بتوان از آن برای نفی جامع‌نگاری بهره برد.
▫️ 2) دلالت طرح ایده مستدرک نویسی بر اعتبار همه‌ی روایات بحار
🔸 گفته می‌شود وعده علامه مجلسی بر نگارش مستدرک البحار نشان می‌دهد که ایشان در این کتاب تنها روایاتی را که معتبر می‌داند نقل کرده و بنا داشتند در کتاب دیگری به جامع‌نگاری بپردازند.
🔹 در پاسخ گفته می‌شود که مستدرک نویسی در اصل به این معنا است که مولف یک کتاب در کتاب دیگری با همان روش نگارش کتاب سابق آنچه را از قلم افتاده و یا بعدا با آن مواجه شده را استدراک کند.
🔸 درباره کتاب بحارالانوار هم چنین است.
🔹 در نامه میرزا عبدالله افندی که از دستیاران علامه مجلسی است و در انتهای بحار چاپ شده است چنین آمده که ایشان کتبی که مورد استفاده علامه مجلسی قرار نگرفته است را لیست کرده و تذکر می‌دهد که از برخی کتاب‌ها اصلا استفاده نشده است و از برخی کتاب‌ها نیز یکجا استفاده شده و در جای دیگر فروگذار شده است.
🔸 علامه مجلسی نیست چنانچه خود تصریح کرده است به سبب به‌وجود نیامدن اختلاف نسخ در کتاب بحار ایده مستدرک نویسی را مطرح می‌کنند که شوربختانه موفق به انجام آن نشدند.
▪️ 3) استدلال به عبارت «فيسقط بذلك عن درجة كمال القبول» در مقدمه
🔹 علامه مجلسی در مقدمه کتاب پیرامون روش نگارش سند احادیث می‌نویسد:
🖋 ... بالإشارة إلى جميع السند إن كان مما يتكرر كثيرا في الأبواب برمز و علامة و اصطلاح ممهد في صدر الكتاب لئلا يترك في كتابنا شيء من فوائد الأصول فيسقط بذلك عن درجة كمال القبول
🔸 این استدلال نادرست است زیرا مراد از کمال قبول با توجه به هدف نگارش کتاب روشن می‌شود و چه بسا می‌بایست با توجه به هدف جامع‌نگاری معنا شود.
▫️ 4) توثیق مصادر در مقدمه بحارالانوار
🔹 مرحوم مجلسی دو بخش در مقدمه را به مصادر اختصاص داده است و در یک بخش از آن به توثیق المصادر می‌پردازد.
🔸 برخی با تمسک به این توثیقات نتیجه گرفتند که علامه مجلسی به اعتبار تک تک روایات اعتقاد دارد.
🔹 در پاسخ گفته می‌شود که مراد ایشان وثوق به مصدر است و نه وثوق به تک تک روایات.
🔸 توضیح اینکه در گام نخست می‌بایست مراد از جامع‌نگاری روشن شود.
🔹 جامع‌نگاری به این معنا نیست که مولف هر روایتی را از هر کتابی نقل کند.
🔸 جامع‌نگاری امری نسبی است که دایره آن‌را خود مولف مشخص می‌کند.
🔅 برای مثال مرحوم اردبیلی جامع الرواة را جامع نه کتاب رجالی می‌داند و فیض در وافی کتابش را جامع کتب اربعه توصیف می‌کند.
👈 حال این دو مولف می‌بایست هر آنچه در دایره نقل شده را منعکس نمایند.
🔹 مرحوم علامه مجلسی نیز خود را موظف به جامع‌نگاری احادیث شیعه می‌داند اما این بدان معنا نیست که هر روایتی را از هر مصدری نقل کند.
🔸 به همین جهت است که ایشان در بحث توثیق المصادر با دقت و وسواس علمی فراوان مصادر را ارزیابی می‌کند اما این مطلب با مدعای اعتبار تک تک روایات متفاوت است.
👌 به تعبیر دیگر مرحوم علامه مجلسی بنا داشتند جامع ترین کتاب حاوی روایات اهل بیت علیهم السلام را بنویسد و در نتیجه موظف هستند هر حدیثی که می‌تواند به مصادر روایی شیعی منتسب کند را نقل نماید.
👈 شاهد این مدعا این است که مرحوم علامه مجلسی در تجمیع مصادر به سراغ کتب حدیثی مهجور رفته و از نقاط مختلف جهان این کتب را گردآوری کرده است.
ادامه در پیام بعد👇
🔰@emamhadi_qom
📍شیوه کار علامه مجلسی در توثیق المصادر نیز با این مدعا سازگارتر است.
🔅 برای مثال وقتی ایشان کتب شیخ صدوق را بحث می‌کند سه دلیل شهرت کتاب، نقل نام کتاب در اجازات، نقل عالمان از این کتاب را به عنوان توثیقات کتب صدوق بیان می‌کند.
🔹 در این بخش علامه مجلسی با استفاده از نکات و ظرایف نسخه پژوهی به اعتبار سنجی می‌پردازد که طبعا با توثیق مصدری سازگار است و نه توثیق تک تک روایات.
▪️5) ارزیابی برخی روایات در بحارالانوار
🔸 برخی معتقدند وقتی علامه مجلسی برخی روایات را در کتاب بحار ارزیابی کرده نشان می‌دهد در مواردی که چنین رفتار نکرده است اعتبار روایت را پذیرفته است.
🔹 در پاسخ گفته می‌شود وقتی یک مولف دست به جامع‌نگاری می‌زند طبعا وظیفه اعتبار سنجی روایات را بر عهده مخاطبان می‌گذارد.
🔸 علامه مجلسی نیز اگر در مواردی به اعتبار سنجی از طریق سند یا متن روایت پرداخته است غالبا برای حل مشکلات اخبار است و نباید از این موارد مفهوم گیری کرده و اعتقاد به اعتبار دیگر روایات را به ایشان نسبت داد.
#خلاصه
#جلسه_هشتم
#ده_شب_در_محضر_بحارالانوار
#استاد_ستایش
#موسسه_امام_هادی_علیه_السلام
🔸معاونت آموزش🔸
🔰 موسسه امام هادی (علیه السلام) 🔰
@emamhadi_qom
🔰 گزارش تصویری هشتمین شب از دوره تخصصی "ده شب در محضر بحارالأنوار" از دوره های کوتاه مدت مؤسسه امام هادی (علیه السلام)
🔻 شب هشتم دوره با عنوان «اعتبارسنجی احادیث بحارالأنوار» ، باارائه حجت الاسلام والمسلمین محمد کاظم رحمان ستایش، در روز دوشنبه ۳۰ مهر ماه ۱۴۰۳ ه.ش برگزار گردید.
❖ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ❖
#گزارش_تصویری
#حدیث_شناسی
#دوره_پنجاه
#ده_شب_در_محضر_بحارالانوار
#رحمان_ستایش
@emamhadi_qom