#یادداشت #نظارت #تمدن‌سازی 🔖 نظارت، قدمی در مسیر تمدن‌سازی [١]. از جمله زمینه‌های مشارکت مردم در حکومت اسلامی و کارآمدترین شیوه‌ی تعامل اجتماعی، بحث نظارتِ دائم نسبت به عملکرد حکومت و حاکمان آن از سوی مردم است؛ زیرا همچنان که انسان‌ها با رعایت اصول «صحیح زیستن» و رعایت اصول «بهداشتی» از آفت و بیماری در امان‌اند، یک جامعه نیز برای متمدن شدن و متمدن ماندن محتاج رعایت اصولی است تا دچار اختلال و افول نشود. یکی از این اصولِ محافظ و تداوم بخش و تعالی‌بخشِ نظام ارزشی، «نظارت اجتماعی» می‌باشد. در اهمیت موضوع نظارت اجتماعی همین بس که آن را یکی از عناصر ارزیابی و شاخص موفقیت یک تمدن می‌دانند. [۲]. مشارکت اجتماعی در حکومت اسلامی، هم جزء حقوق مردم است و هم جزء تکالیف آن‌ها؛ چراکه حضور آنان را در جامعه حضوری فعال و جدی می‌خواهد نه تشریفاتی. از سوی دیگر این امر تکلیفی بر عهده تک‌تک آحاد جامعه است نه گروه و قشر خاص، که این نوع نگاه سبب تأکید بر کمال دقت و اهتمام مردم در امر نظارت خواهد بود. [٣]. در دین مبین اسلام نظارت اجتماعی به فریضۂ امر به معروف و نهی از منکر نیز تعبیر شده است و نه‌تنها در شمار اهداف دین؛ بلکه از ارکان اساسی دین است که ضامن اجرای باقی اصول به حساب می‌آید و با توجه به اهمیت این فریضه در اسلام، انجام صحیح آن ارتباط مستقیمی با شناخت صحیح افراد از این امر مهم دارد. پس ارتقاء سطح آگاهی‌های افراد از مسائل جامعه و احکام و قوانین اسلام از لوازم ضروری آن خواهد بود؛ چراکه به عنوان مثال گاهی افراد چیزی را منکر می‌شمارند که منکر نیست یا در تشخیص معروف دچار خطا می‌شوند. بدین ترتیب باید دانست، ثمرۂ چنین مشارکتی، هم ترغیب جامعه در کارآمدی آن خواهد بود و هم باعث رشد خود افراد خواهد شد. [۴]. آنچه در این موضوع بسیار حائز اهمیت است، توجه به این نکته می‌باشد که «امر کردن» ، «خواهش» و «استدعا کردن» نیست‌؛ در کلمۂ «امر» مفهوم «علو» یا «استعلا» نهفته است؛ یعنی کسی که امر می‌کند باید یا بر مأمور برتری داشته باشد یا خود را در چنین مقامی قرار دهد. رهبر معظم انقلاب نیز نظام امر به معروف و نهی از منکر را یکی از مهم‌ترین نقاط افتراق و وجوه تمایز نظام اسلامی با نظام کمونیستی عنوان نموده، ویژگی‌هایی برای این نظام برشمردند؛ از آن جمله این بود که «امر و نهی» باید به حالت «استعلایی» باشد. شیوه امر و نهی شیوه خواهش و تقاضا و تضرّع نیست.(بیانات در دیدار با کارگزاران نظام، ١٣٧٩/۴/١٩) ‌[۵]. بخش اعظم بسیاری از ناکارآمدی‌ها در جوامع از فقدان چنین امری نشأت می‌گیرد؛ یعنی بی‌مسئولیتی افراد جامعه نسبت به خودشان و نسبت به حکومت، که این منش، نتیجه‌ای جز عدم ترقی، پیشرفت و ایجاد یأس، ناامیدی از حل مشکلات و سستی در مبارزه با تخلفات و منکرات نخواهد داشت. به‌طور مسلم چنین جامعه‌ای روی متمدن شدن به خود نخواهد دید. ‌‌[۶]. حال این سوال مطرح می‌شود که آیا نظارت اجتماعی، توسط مردم باید در شکل و قالب و تحت شرایط ویژه‌ای صورت بگیرد؟ پاسخ این است که نظارت مردمی که یکی از اقسام نظارت بر جامعه است، به سه شکل اول) نصیحت حاکمان و کارگزاران، دوم) انتقاد از حاکمان و کارگران سوم) امر به معروف و نهی از منکر است؛ اما باید توجه داشت که در جامعه اسلامی، به‌واسطۂ حکومت فقیه، امر به معروف و نهی از منکر، تا مرز لسانی صورت می‌گیرد و بُعد عملی آن نیز مربوط به دستگاه قضا است. در واقع فقهای ما معتقدند در بخش نظری، اعتراضات آمرانه نیاز به یک عزم ملی دارد و در عمل که تنبیه در نظر گرفته می‌شود، باید کار را به دستگاه قضا واگذار کرد. [٧].با توجه به شرايط مطرح شده برای تحقق این امر، یکی از وظایف اساسی حکومت اسلامی فراهم ساختن بستر عمل به آن است تا مردم جامعه اسلامی بتوانند با عمل به این تکلیف از حقوق خود در برابر حکومت و صاحب منصبان دفاع کنند. نقش حکومت در این زمینه به این ترتیب است:(یک) اهتمام حاکمان به استفاده از نظرات صاحب نظران (دو) رفع موانع ارتباطی میان مردم و حاکمان (سه) ایجاد فرصت برای کسب اطلاع و گزارش از وضعیت جامعه (چهار) ایجاد فضای آزاد و صمیمی برای منتقدان (۵) عقل و سعه‌صدر (۶) جذب خیرخواهان و دفع چاپلوسان(٧) اثربخشی قاطع به نظارت‌ها. ‌‌[٨]. در نظام سياسی، مهمترین عرصۂ نظارت، نظارت بر حاکمان است؛ زیرا اثرات زیانبارِ ناشی از ترک آن به مراتب بیشتر از عرصه‌های نظارتی دیگر است. بنابراین آنچه می‌توان نتیجه گرفت این است که اگر مردم مسئولیت نظارت و مطالبه‌گری بر حق را در خود زنده نگه دارند و بر سطح آگاهی خود بیافزایند و از طرف دیگر حکومت اسلامی در ایجاد بستر مناسب برای احقاق آن بکوشد و برای ترقی سطح آگاهی مردم تلاش کند می‌توان به برداشتن قدمی بلند در مسیر تمدن‌سازی امیدوار بود. ✍زينب نجیب @enqelabi_nevesht 📌 کانال نوشته‌های انقلابی