💠 تاریخ‌گذاری نسبی آثار #شیخ_طوسی (۱) 🎙 استاد سید محمدجواد #شبیری_زنجانی (دامت‌برکاته) 📅 پنج‌شنبه ۱ دی ۱۴۰۱ 📍بنیاد محقق طباطبائی #فائده ✒️📚 @Faede_v_Borhan

💠 سر فصل‌های بیان شده در جلسه تاریخ‌گذاری نسبی آثار #شیخ_طوسی (ره) 1️⃣ تعاریف ۱.۱) تاریخ‌گذاری مطلق: تعیین تاریخ یک اثر. ۲.۱) تاریخ‌گذاری نسبی: تعیین تقدم و تأخر یک اثر نسبت به اثر دیگر. 💡برخی از کتب مرحوم شیخ تاریخ مطلق دارد، مثلاً: تلخیص الشافی در رجب ۴۴۲ / الغیبة در سنة ۴۴۷ 2️⃣ فوائد ۱.۲) فائده فقهی: استحصال فتوای اخیر مؤلف؛ مرحوم ابن ادریس خیلی بر این نکته تکیه دارد (مثلاً نک. سرائر۲: ۵۶۳) هرچند گاهی اشتباه کرده‌است یا در دو موضع متهافت سخن گفته‌است. ۲.۲) فائده کتاب‌شناختی: تعیین مؤلف (مثلاً: تعیین مؤلف کتاب اختصاص)، ارزش‌گذاری کتاب از لحاظ علمی (نک. سرائر۳: ۱۶۱). ۳.۲) فائده تراجمی: مکانت علمی شیخ از این‌که جلد اول تهذیب را در سن ۲۳ تا ۲۸ سالگی (=حد فاصل ورودش به بغداد تا وفات مفید) تألیف نموده روشن گشته و عمق بحث های فقهی او در آن دوره نشانگر قوت اوست. ۴.۲) فوائد رجالی؛ مثلاً با آن‌که در عُده مرسلات مشایخ ثلاثه را حجت می‌داند اما در تهذیب به آنها عمل نمی‌کند. تقدم تهذیب بر عُدّه این مشکل را حل می‌کند. ۵.۲) فوائد متفرقه: در نقل فقره مشتمل بر لعنِ زیارت عاشورا، در مختصر المصباح و خود مصباح اختلافی هست که وجه آن با ملاحظه تاریخ تألیف مصباح صغیر که در نجف بوده و مصباح کبیر که در بغداد بوده روشن می‌شود (در بغداد شرایط تقیه ایجاب می‌کرده فقره لعن را حذف نماید). 3️⃣ روش های عامّ تاریخ گذاری نسبی ۱.۳) بررسی تاریخ اعلامِ مذکور در کتاب (اعم از کتب، اشخاص، وقائع و حوادث). ۲.۳) تحیّات دال بر حیات یا وفات اشخاص؛ 🌀چالش: آیا تحیات اصالت دارد و از خود مؤلف است یا از ناسخان؟ 💡راهکارها: بررسی اتفاق و اختلاف نسخ مختلف کتاب/تکرار تعبیر (مثلاً شیخ در بیش از ۵۰۰ مورد برای مفید تعبیر ادام الله تأییده می‌آورد)/ویژه بودن تعبیر یا رایج بودن آن (تعابیر ویژه و خاص احتمالا از خود مؤلف است، مثل: «المرتضى الأجل علم الهدى، طوّل الله عمره و عضد الإسلام و أهله ببقائه و امتداد أيّامه». نک. الفهرست ط.الطباطبائی: ص۲۸۸). ۳.۳) ارجاعات مؤلف به سایر تألیفات خود؛ 🌀چالش: ارجاعات متعاکس: مثل ارجاع میان تلخیص الشافی و عده، مبسوط و مصباح، تلخیص و المفصح (البته در آثار شیخ کم‌تر است). 💡راهکار: یک. اگر ارجاع از یکی از دو کتاب به دیگری خیلی کم باشد (مانند ارجاع مسائل الخلاف به مبسوط که فقط یک مورد است در صورتی که مبسوط به خلاف خیلی ارجاع دارد) می توان آن را معلول اضافات بعدی دانست. دو. همزمانی تألیف دو کتاب، به خصوص اگر از کتب مفصل باشد. ۴.۳) اطلاعات موجود در مقدمه کتاب؛ 💡نکته: باید لحاظ شود که مقدمه پیش از تألیف نگاشته‌شده یا پس از آن، مرحوم شیخ همواره مقدمه را قبل از تألیف می‌نوشته است و این قرائنی هم داخل متن مقدمات دارد هم خارج. 4️⃣ روش های تاریخ گذاری نسبی خاص آثار شیخ ۱.۴) مرحوم آیةالله سید رضا صدر (قده) ادعا کرده‌اند آثاری که مرحوم شیخ در فهرست برای خود ذکر فرموده به ترتیب تاریخ تألیف آمده‌است. البته شواهدی بر خلاف این نظر وجود دارد اما در نهایت فی‌الجمله می‌توان آن را پذیرفت. 5️⃣ چالش های کلی ۱.۵) تحریر های مختلف یک اثر: وسائل سه تحریر دارد / فهرست شیخ دو تحریر دارد یکی مبنای تصحیح بحرالعلوم (ره) و دیگری مبنای تصحیح مرحوم سید عبدالعزیز طباطبائی (ره) و این از اختلافات گسترده میان سبک نگارش این دو نسخه به دست می‌آید. البته دو تحریره بوده گاهی مشکلات را حل می‌کند؛ از جمله مشکل اختلاف نسخ و از جمله برخی تهافت ها در متن کتاب. ۲.۵) حک و اصلاحات و اضافات بعدی (که البته در آثار شیخ خیلی کم است و مثلاً در تهذیب اضافات را در باب جداگانه‌ای می‌آورد). ۳.۵) طولانی شدن زمان تألیف اثر و فاصله زیاد میان آغاز و پایان که مانع می‌شود تاریخ یکی را برای دیگری لحاظ کنیم. مثلاً آغاز تألیف تهذیب در زمان حیات مفید است و پایان آن پس از وفات وی. همچنین عُدة قبل از تألیف ذریعه مرتضی آغاز شده و پس از وفات وی پایان یافته، زیرا در مقدمه می‌فرماید تا به حال کتاب اصولی مستقلی توسط امامیه تألیف نشده اما از عبارات ذریعه در اواسط کتاب وام می‌گیرد و نیز تعابیری دال بر وفات مرتضی دارد. #فائده ✒️📚 @Faede_v_Borhan

💠 تاریخ‌گذاری نسبی آثار #شیخ_طوسی (۲) 🎙 استاد سید محمدجواد #شبیری_زنجانی (دامت‌برکاته) 📅 پنج‌شنبه ۲۹ دی ۱۴۰۱ 📍بنیاد محقق طباطبائی 🗂 صوت و خلاصه‌ی مکتوب جلسه‌ی اول #فائده ✒️📚 @Faede_v_Borhan

💠 سرفصل‌های بیان شده در جلسه‌ی تاریخ‌گذاری نسبی آثار #شیخ_طوسی (ره) 🔻جلسه دوم - قسمت اول 💡 دو نکته‌ی تکمیلی در باب مباحث جلسه‌ی گذشته: 1️⃣ علاوه بر قرائن ایجابی که در نشست قبل بیان شد، بعضی قرائن سلبی نیز در تاریخ‌گذاری مؤثراند؛مانند اسم نبردن از برخی کتب و وقائع که عادةً باید نام برده می‌شد. مثال: در مباحث غیبت امام‌عصر (عج) در کتاب اقتصاد شیخ، هیچ ارجاعی به کتاب «الغیبة»ی وی وجودندارد و در عوض ارجاعات متعددی به تلخیص الشافی هست، حال آن‌که قاعدةً باید به الغیبة ارجاع می‌داد. 🌀 چالش اول: لازم‌است پیش‌زمینه داشته‌باشیم تا بدانیم چه اموری به‌اقتضای عادت و طبع باید ذکر می‌شد و نشده‌است. 🌀 چالش دوم: تعیین مصادیقش مشکل است؛ مثلاً برخی برای اثبات تقدم کلّ عده بر ذریعه، به عدم وجود ارجاع عده به ذریعه استدلال کرده‌اند، در حالی‌که اتفاقاً یادداشت‌ها و رسائلی از سیدمرتضی که مبنای ذریعه بوده مرجع عده نیز بوده‌است و به همین دلیل به خودِ ذریعه ارجاع نداده‌است. به‌علاوه، دلایلی داریم که تألیف عده پس از وفات مرتضی تمام شده و لذا استدلال مذکور ناصحیح است. 2️⃣ چالش خاص درباره ارجاعات موجود در آثار شیخ: مرحوم شیخ گاه با نام‌های مختلف از یک کتابِ خود یاد می‌کند. اتحاد مسمّای این نام‌ها گاه کاملاً روشن است، مانند «کتاب التفسیر» که نام دیگر «التبیان» است و مانند «الکتاب الکبیر» که مقصود از آن «تهذیب الأحکام» است. اما بعضاً تنها به‌اتکای قرائنی اتحاد مسمای برخی اسماء قابل اثبات است؛ مانند کتابهای «الإمامة»، «الإستیفاء» و «تلخیص الشافی» که اتان کلبرگ در کتاب «کتابخانه ابن طاووس: ۳۱۶» با قرائنی نشان می‌دهد اولی و دومی یکی است و ما نیز به‌دلایلی معتقدیم هردو همان «تلخیص‌الشافی» هستند. مثال دیگر: در «التبیان۱: ۵۵» به «کتاب الأصول» ارجاع می‌دهد و به‌دلیل انصراف «اصول» در آن دوره به «اصول دین» و «علم #کلام» (نه #اصول_فقه) حدس می‌زنیم مراد کتاب «تمهیدالأصول» باشد؛ به‌خصوص که موارد ارجاع نیز همگی مباحث کلامی است. البته جای کار بیشتری در این نقطه وجود دارد. 💡 تطبیق قواعد عام تاریخ‌گذاری بر برخی آثار شیخ: 1️⃣ تحیات (پس از تشخیص اصیل بودن آن‌ها که در جلسه‌ی قبل راهکارهایش بیان شد): ▫️بیش از پانصد مورد در اوایل تهذیب با تعبیر «ایده الله» به شیخ مفید تحیت فرستاده‌است ⬅️ تهذیب در زمان حیات مفید تألیف می‌شده. ▫️در «الفهرست» ذیل ترجمه سید مرتضی تحیت دال بر حیات وی دارد ⬅️ الفهرست پیش از وفات مرتضی تألیف شده. ▫️در چهار موضعِ «العُدة» برای مرتضی فرموده «ادام الله علوه» که اصیل است و در موارد فراوانی نیز با عبارت «رحمه‌الله» تحیت فرستاده (مثلاً در صص ۴۵۰ و ۵۲۸ برای مفید و مرتضی «رحمهما الله» آورده ⬅️ شروع تألیف «العدة» پیش از وفات مرتضی بوده و اتمامش پس از وفات وی. ▫️در جایی از عده نوشته: «اختاره المرتضی رحمهالله أخیراً» که اشعار دارد به این‌که در اواخر عمر چنان فرمود. ⏪ #شبیری_زنجانی #حواشی #فائده ✒️📚 @Faede_v_Borhan

💠 سرفصل‌های بیان شده در جلسه‌ی تاریخ‌گذاری نسبی آثار #شیخ_طوسی (ره) 🔻جلسه دوم - قسمت دوم 2️⃣ ارجاعات متعاکس: ▫️میان «المفصح و تلخیص الشافی» و «تلخیص الشافی و العدة» ارجاعات متعاکس فراوانی هست که دالّ بر تألیف موازی آن‌هاست. ▫️در «المبسوط» فراوان به «الخلاف» ارجاع داده شده ولی در «الخلاف» فقط یک ارجاع به «المبسوط» هست ⬅️ «الخلاف» مقدم بر «المبسوط» است و آن یک مورد ارجاع نتیجه‌ی اضافات بعدی است. (نک. جلسه گذشته) ▫️همچنین در «الفهرست» تنها یک ارجاع به «الرجال» وجوددارد که آن هم کالصریح در تقدم تألیف فهرست بر رجال می‌باشد: «نذکرهم فی کتاب الرجال ان شاء الله». اما در «الرجال» یکی از منابع اساسی کتاب «الفهرست» است به خصوص در باب «من لم یرو عنهم علیهم السلام» که بیش از صد مدخل از فهرست اخذشده (نک. مقاله‌ی رجال شیخ طوسی در دانشنامه‌ی جهان‌اسلام ) ⬅️ «الفهرست» مقدم بر «الرجال» است. ◀️استطراد: در رجالِ شیخ برخی روات هم در باب «من لم یرو عنهم» ذکر شده‌اند و هم در ابواب اصحاب ائمه. از ثمرات تعیین ترتیب میان «الفهرست» و «الرجال» آن است که منشأ این اشتباه روشن می‌شود: مرحوم شیخ اسامی ۹۵درصد این روات را از «الفهرست» اخذنموده و چون آن‌جا نام امامِ مصحوبِ راوی، مذکور نبوده در باب «من لم یرو عنهم» ثبت کرده‌است. سپس با دیدن روایات آنها در ابواب اصحاب نیز ثبت فرموده. ⏸ ▫️در «الخلاف» فقط یک‌جا به «کتاب التفسیر» (= تفسیر التبیان) ارجاع داده‌شده درحالی‌که به دلایل دیگری می‌دانیم تبیان آخرین اثر شیخ است. به‌علاوه، ارجاعات «التبیان» به «الخلاف» بسیار بیشتر است. ⬅️ ارجاع «الخلاف» به «التبیان» حاصل اضافات بعدی است (مانند ارجاع «الخلاف» به «المبسوط»). 3️⃣ تاریخ‌گذاری آثار شیخ طوسی با مراجعه به فهرست آثارش در کتاب «الفهرست» چنان‌که در جلسه‌ی پیش، بیان‌شد برخی بزرگان ترتیب ذکری آثار شیخ در کتاب «الفهرست» را مطابق ترتیب زمانی آن‌ها دانسته‌اند. در مقاله‌ای سه دلیل برای این مطلب ذکر شده: 🔸الف. تاریخ تالیف تعدادی از کتب شیخ مشخص است و با ترتیب فهرست می‌سازد. 🔹ب. ترتیب زمانی به‌دست‌آمده از ارجاعات با ترتیب ذکری فهرست سازگار است. 🔸ج. اگر ترتیب ذکری، تابعِ ترتیب زمانی نباشد باید نکات دیگری در کار باشد در حالی‌که چنین نیست. مثلاً انتظارمی‌رفت بعد از کتاب«مصباح المتهجد» از «مختصر المصباح» یادنماید که با یک‌دیگر ارتباط وثیقی دارند اما می‌بینیم که میان آن دو از کتابهای «انس الوحید» و «الإقتصاد» یادنموده که از لحاظ موضوعی بی‌ارتباط‌اند. ❗️امّا این دلایل ناکافی هستند، چون: ▪️۱. ممکن است عواملی متعددی از جمله ترتیب زمانی دخالت در ترتیب ذکری داشته‌باشند و دلیلی نداریم که یا «فقط» ترتیب زمانی ملحوظ‌بوده یا «اصلاً» ترتیب زمانی لحاظ نشده‌است. 🔅مثلاً به‌دلایلی می‌دانیم که «النهایة» پیش از «الإستبصار» تألیف گردیده (من‌جمله تصریحِ ابن‌ادریس) اما در فهرست، پس از تهذیب ابتدا استبصار یادشده و سپس «النهایة». وجهش روشن است: ارتباط موضوعی وثیق میان دو کتاب روایی باعث‌شده ذهن مرحوم شیخ پس از یادکرد تهذیب، به استبصار منتقل‌شده و آن را ثبت‌نماید. 🔅مثال‌دیگر: می‌دانیم «العدة» و «تلخیص الشافی» و «المفصح» به‌همین ترتیب تألیف شده‌اند درحالی‌که مرحوم شیخ آن‌ها را دقیقاً به عکس در فهرست ثبت فرموده‌است. 🔅مثال سوم: خودِ فهرست را پس از «الرجال» ثبت کرده حال آن‌که گفتیم «الفهرست» مقدم است. ▪️۲. ممکن است ترتیب زمانی فی‌الجمله ملاحظه شده‌باشد اما چون در مراحلی و به‌طور گروه‌گروه کتاب‌های پس از «الفهرست» را ثبت کردهاست (و نه تک‌تک)، ترتیب زمانی میان دسته‌های کتب صحیح باشد، نه میان تک‌تک آن‌ها. 🔅برای نمونه: ممکن است «مصباح» و «انس الوحید» و «اقتصاد» را در مرحله‌ای و «مختصر المصباح» را در مرحله‌ی دیگر اضافه کرده‌باشد. 🔆شاهد: تعداد آثار علامه در مخطوطات مختلف «الخلاصة» مختلف‌اند و این نشان می‌دهد در مراحلی کتب خود را اضافه می‌کرده‌است. ⏹ #شبیری_زنجانی #حواشی #فائده ✒️📚 @Faede_v_Borhan

💠 آیا مصادر حدیثی تمام روایات اصحاب را منعکس کرده‌اند؟ استاد سید محمدجواد #شبیری_زنجانی (دامت‌برکاته)🔻 💡به نظر می‌رسد در مباحث فقهی، عمده‌ی مضامین روایی رسیده‌است، هرچند عمده‌ی اَسناد نرسیده‌است. [🔰دو شاهد:] • بنده برخی از ابواب #کافی که از #محاسن گرفته‌شده را با محاسن مقایسه می‌کردم. گاهی در محاسن، ۴۰ روایت وجود دارد اما #کلینی تنها ۱۰ روایت از آنها را نقل کرده‌است. پس از بررسی روایات محاسن می‌بینیم که درآن ۱۰ تا ۱۲ مضمون وجود دارد و کلینی از آن مضامین، ۹ مضمون را نقل کرده‌است. 🔹با این مطلب به این نتیجه می‌رسیم که خیلی از مواقع حذف روایات به علت حذف مکرّرات است. •• در «اصحاب الصادق» #رجال_شیخ، نام افراد بسیار زیادی وجود دارد که از امام صادق علیه‌السلام روایت می‌کردند. حداقل باید این راویان یک یا دو روایت نقل کرده‌باشند تا نام آنها در رجال وارد شده‌باشد. از طرف دیگر، #ابن_عقده کتابی درباره‌ی رجال امام صادق علیه‌السلام داشته که منبع اصلی اصحاب الصادق رجال #شیخ_طوسی است. رجال ابن عقده در اختیار #علامه_حلی نیز بوده و ایشان بیان کرده: در هر ترجمه‌ای، ابن‌عقده یک یا دو روایت نقل کرده است. مجموع مواردی که در رجال شیخ وجود دارد و قرائن نشان می‌دهد از رجال ابن‌عقده اخذ شده، حدود سه‌هزار روایت است. با توجه به نقل #علامه حلی، باید بین سه تا چهار هزار روایت در رجال ابن‌عقده وجود داشته است، در حالی که شیخ طوسی در #تهذیب، تنها ۵ یا ۶ روایت را از رجال ابن‌عقده نقل کرده است. [بنابراین:] 🔸به نظر می‌رسد شیخ تمام روایات رجال ابن‌عقده را دیده اما برخی از این روایات غیرفقهی بوده و برخی تکراریات بوده و با وجود روایات دیگر، شیخ طوسی نیازی ندیده این روایات را ذکر کند. بنای شیخ طوسی در تهذیب استقصای مضامین روایات فقهی است نه استقصای اسناد روایات. به همین دلیل ممکن است روایت ۱۰ طریق داشته‌باشد و به نقل ۲ یا ۳ روایت اکتفا کرده‌باشد. 🔈 درس خارج فقه؛ کتاب زکات؛ ۱۸ آبان‌ماه۱۴۰۰ (با تلخیص و اندکی ویرایش) |🔗بشنوید ◽️ 🔗 برای ملاحظه‌ی یک دیدگاه کاملاً متقابل اینجا را ببینید. #حدیث #فائده ✒️📚 @Faede_v_Borhan

🌀🌀🌀 یکی از ادعیه‌ی معروف ماه رجب دعای «اللهم إني اسئلک بمعاني جمیع ما یدعوک ولاة امرک...» است که در مصباح المتهجد مرحوم #شیخ_طوسی (رض) از ناحیه‌ی مقدسّه‌ی حضرت ولی عصر (ارواحناه فداه) نقل شده. یکی از فقرات این دعا در وصف اهل بیت (صلوات الله علیهم) مضمون غریبی دارد: «لا فرق بینک و بینها [خ: بینهم] إلا أنهم عبادک و خلقک» این فقره، برای برخی دستاویزی ساخته تا اهل بیت (صلوات الله علیهم) را واجد تمام اوصاف الهی بدانند. فارق از تعارض واضح مضمون فوق با تواتر معنویِ آیات و روایات (آنجا که پاره‌ای صفات را مخصوص خداوند عزوجل قرار داده است)، نکته‌ی قابل توجه ضعف جدی در سند این دعاست که در کنار غرابت متن، احتمال عدم صدور آن از ناحیه‌ی مقدسّه را تقویت می‌سازد. 🔺مرحوم آیةالله‌العظمی #خویی (قده) این مطلب را در عبارتی موجز اما رسا تذکر داده‌اند. 📖معجم رجال الحدیث٨: ٨٧/ذیل عنوان «خیر بن عبدالله» -راوی این دعا-. #کلام #رجال #فائده ✒️📚 @Faede_v_Borhan