اهداف اصلاحی سید جمال ـــــــ ــ ـــ ـ ـــ ـــ ـــ ــ ـ ــ ــ ـــ ـ ـ سید جمال را به عنوان یك فرد در نظر می گیریم. اهداف او مشخص است و خودش مشخص كرده است. شخصیتی بود ضد استبداد و ضد استعمار در هر سه شكل استعمار: استعمار سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، كه همه ی اینها در كلمات سید جمال مطرح است. مردی بود طرفدار بازگشت به اسلام نخستین، به قرآن و سنت و سیره ی سلف صالح به قول خودش و مبارزه با خرافاتی كه به اسلام در طول تاریخ بسته شده است. مردی بود طرفدار یك نهضت فرهنگی در جهان اسلام و طرفدار علم، و بالخصوص مردی بود كه همبستگی دین و سیاست را تبلیغ كرد و این را در حدودی كه برای یك فرد مقدور بود به جامعه ی اسلامی تفهیم كرد كه مسئله ی جدایی دین از سیاست نیرنگی است كه سیاست بازان عالم ساخته اند. در دین، بالخصوص دین اسلام، سیاست یكی از عزیزترین اجزاء است و جدا كردن سیاست از اسلام به معنی جدا كردن یكی از عزیزترین اعضای اسلام از پیكر اسلام است. و دیگر مسئله ی اتحاد اسلام به تعبیر خود او. یكی از هدفهای سید جمال اتحاد اسلام بود؛ یعنی می خواست با این تفرقه هایی كه استبدادها در طول حدود چهارده قرن و استعمار در طول سه چهار قرن اخیر به وجود آورده است، چه تفرقه های به صورت مذهبی و چه تفرقه های به صورت ملی و چه به صورتهای دیگر، مبارزه كند و معتقد بود كه یك روح واحد بر تمام ملل اسلامی حاكم است و نیازمند به بیداری است.

مقایسه هدفهای این نهضت با نهضتهای قرن اخیر ـــــــ ــ ـــ ـ ـــ ـــ ـــ ــ ـ ــ ــ ـــ ـ ـ ممكن است بپرسید آیا در نهضت فعلی، هدفهای روحانیت همان هدفهای سید جمال است؟ جواب این است: آری و نه. آری، یعنی تمام هدفهای سید جمال در هدفهای این نهضت مندرج است. می بینیم رهبران نهضت، همه ی اینها را طرح كرده اند و در مردم ما هم آگاهی نسبت به همه ی اینها پیدا شده است. امروز در مردم ما آگاهی ضد استبداد، ضد استعمار، ضد خرافه، طرفداری از اتحاد و وحدت اسلام، طرفداری از همبستگی دین و سیاست، طرفداری از علم و مدرسه و فرهنگ، همه ی اینها هست، اما «نه» یعنی هدفهای این نهضت محدود به هدفهای سید جمال نیست. هدفهای سید جمال به عنوان یك مصلح بزرگ اسلامی یك جزء و یك قسمت از هدفهای نهضت اسلامی بزرگ ماست. آیا هدف این نهضت همان هدف جنبش تنباكو است، یعنی ضدیت با استعمار اقتصادی؟ آری و نه. آری، یعنی آن هم جزء هدفهای این نهضت است، و نه: اما منحصر به آن نیست. آیا ضد استعمار سیاسی است نظیر انقلاب عراق؟ باز آری و نه، آن هم جزء هدفهاست ولی محدود به آن نیست. آیا ضد استبداد است؟ آری و نه. آیا ضد استعمار اقتصادی است، مثل نهضت ملی شدن صنعت نفت؟ باز آری و نه. آیا این نهضت ضد استثمار است؟ آری و نه، ضد استثمار هست؛ اما محدود به آن نیست. آیا برای آن چیزی است كه امروز آن را حقوق بشر می نامند؟ باز آری و نه؛ ما به آنچه كه طرفداران حقوق بشر می گویند احترام می گزاریم ولی به عنوان جزئی از هدفهای نهضت اسلامی خودمان نه به عنوان تمام هدفهای این نهضت. دموكراسی چطور؟ باز آری و نه.

ماهیت اسلامی این نهضت ـــــــ ــ ـــ ـ ـــ ـــ ـــ ــ ـ ــ ــ ـــ ـ ـ علتش این است كه این نهضت ماهیت صد در صد اسلامی پیدا كرده و در تمام اقشار جامعه ی ما نفوذ كرده است، آنهم چه نفوذی! وقتی كه مثلا یك دعوت به تعطیلی، دعوت به اعتصابی از ناحیه ی رهبران و بالخصوص رهبر بزرگ صادر می شود، در تمام اقشار این مملكت طنین می افكند، در شهر همان مقدار طنین دارد كه در روستا، در میان با سواد همان مقدار طنین دارد كه در میان بی سواد، در میان كارگر همان مقدار طنین دارد كه در میان كارمند و در میان كشاورز و در میان معلم و در میان طلبه و دانشجو، چون سر و كارش با یك نوع آگاهی دیگری است كه نامش خدا آگاهی است. تذكرات، تذكرات پیامبرانه است؛ همه ی هدفها را با نورافكن خودآگاهی خدایی می بیند. ما هیچ نهضتی از نهضتهای صدساله ی اخیر و نیز قبلش را و هدفهای هیچ مصلحی و هیچ قیامی (چه اسلامی و چه غیر اسلامی) را نمی شناسیم كه بتوانیم نهضت موجود و هدفهایش را با آن مقایسه كنیم. تنها نهضتی كه شاید بشود این نهضت را با آن مقایسه كرد و در واقع نهضت ما بچه و خلف صالح آن نهضت است، نهضت صدر اسلام است مادام كه در تحت رهبری رسول اكرم (صلی‌الله علیه وآله) یا امیرالمؤمنین علی علیه السلام بود و یا در دوره ای كه همان رهبری تا حد زیادی حكومت می كرد. نهضت صدر اسلام محدود به هیچ یك از این حدود نیست. این است كه این نهضت در ابتدای كار دست انداخته است روی حساسترین و اساسی ترین نقطه ها، یعنی همان كاری كه در صدر اسلام شد. در دوره های بعد، روحانیت فكر می كرد نوعی تقسیم كار میان خودش و مؤمنین برقرار كرده است و آن این است كه وظیفه ی خودش را گذشته از وظایف خاص روحانی (تعلیم و آموزش اسلام و تربیت اسلامی) نظارت و كنترل جامعه در حد امر به معروف و نهی از منكر می دانست و می خواست مسلمانان دیگر، طبقات و قشرهای دیگر، این وظیفه [یعنی تشكیل حكومت اسلامی ] را به درستی انجام دهند. این بود كه با انحرافات مبارزه می كرد ولی بیش از این دیگر جلو نمی آمد. ولی امروز نهضت ما دارد از نهضت صدر اسلام پیروی می كند، یعنی قبل از هر چیزی به سراغ نظام حاكم فاسد می رود و به اینجا رسیده است كه تا نظام حاكم فاسد وجود دارد هر اقدام دیگری یا بی فایده است یا كم فایده. این است كه شما می بینید در صدر برنامه ی نهضت روحانیت ما مسئله ی حكومت اسلامی مطرح است، در صورتی كه در جنبشهای دیگر این مسئله یا اصلا مطرح نبوده و یا اگر بوده به این صراحت مطرح نبوده است. این هدف در صدر همه ی هدفهای نهضت روحانیت ما قرار گرفته است و امروز رهبری روحانیت در اثر تجربه های زیاد و طولانی به همین نتیجه كه گفتم رسیده است و معتقد است كه تا آن اساس، درست و اصلاح نشود و در حقیقت تغییری بنیادین در تشكیلات اجتماعی به وجود نیاید كوشش برای تأمین سایر هدفها به نتیجه نمی رسد و در حقیقت باید گفت بی مورد است.

پدیده استعمار البته نهضتهای اسلامی در عین این كه از نظر اصول كلی از یك كادر معین خارج نیستند، از نظر اهداف كوچك و جزئی [متفاوت اند. مثلا امروز یكی از هدفهای نهضتهای اسلامی مبارزه با استعمار است ] [1] ولی در صدر اسلام، ما پدیده ای به نام استعمار به مفهومی كه امروز وجود دارد نداشته ایم. این كه ملتی ملت دیگر را در خدمت خودش قرار بدهد، بر مقدّرات آن ملت حكومت كند، به جای آن ملت بر آن ملت سیاست براند و حكومت كند، به جای آن ملت از منابع اقتصادی او استفاده كند، فرهنگ خودش را با لطایف الحیل بر فكر و مغز آن مردم تحمیل كند، یك پدیده ی جدید است، مربوط به عصر جدید است و از عمرش سه چهار قرن بیشتر نمی گذرد كه ملتی در حالی كه خودش را آزاد می پندارد، به ظاهر هم خودش را آزاد و مستقل می بیند و همه چیز دارد، در باطن تحت قیمومت یك ملت دیگر است و آن ملت با دستهای نامرئی خود دارد او را غارت می كند. این یك پدیده ی جدید است. ولی مبارزه با این پدیده ی جدید در كادر كلی اصولی اسلامی وجود دارد. اسلام كه در صدر برنامه ی خودش مبارزه با ظلم و غارتگری را قرار داده است، وقتی كه ظلم و غارتگری فرد را تحمل نمی كند به طریق اولی ظلم و غارتگری یك ملت را بر ملت دیگر تحمل نمی كند چون اسلام در تعلیماتش نشان داده است كه برای حقوق جامعه حساسیت بیشتری از حقوق فرد قائل است. امیرالمؤمنین در جمله ای كه در یكی از نامه هایشان در نهج البلاغه است مجموعه آثار شهید مطهری . ج24، ص: 112 می فرماید: اَعْظَمُ الْخِیانَةِ خِیانَةُ الْاُمَّةِ وَ اَفْظَعُ الْغِشِّ غِشُّ الْاَئِمَّةِ [2]. بزرگترین خیانتها خیانت به جامعه است، خیانت به فرد هرگز در حد خیانت به جامعه نیست. بنابراین اسلام با استعمار هم مبارزه دارد گو این كه استعمار در آن زمان نبوده. در زمان امیرالمؤمنین مبارزه بر ضد استعمار آنچنان كه در این زمانها وجود دارد وجود نداشته ولی در برنامه و طرحهای اسلام چیزهایی كه شامل مبارزه با استعمار هم بشود به نحو اكید و شدید وجود دارد؛ اصول كلی هست كه این اصول كلی در همه جا وجود دارد. جمله هایی است در نهج البلاغه و عین همین جمله ها در یكی از خطابه های حسین بن علی علیه السلام هست كه آن خطابه در آن مجتمع معروف در دوره ی دیكتاتوری و اختناق عجیب معاویه- كه دو نفر اگر می خواستند حدیثی در فضیلت علی علیه السلام نقل كنند، در صندوقخانه هم به زحمت جرئت می كردند- ایراد شده است. حسین بن علی علیه السلام از اجتماع حج در منی و عرفات استفاده فرمود، كبار اصحاب را در آنجا جمع كرد و تصمیم قیام اصلاح طلبانه ی خودش را اعلام كرد و همین جمله ها را كه از پدرش است به آنها فرمود. این جمله ها كلیاتی را برای همه ی هدفهای اسلامی به طور كلی، گذشته از این كه هر زمانی خصوصیاتی دارد كه زمان دیگر ندارد، مشخص می كند. آن جمله ها این است: اَللّهُمَّ اِنَّكَ تَعْلَمُ اَنَّهُ لَمْ یَكُنِ الَّذی كانَ مِنّا مُنافَسَةً فی سُلْطانٍ وَ لَا الِْتماسَ شَیْ ءٍ مِنْ فُضولِ الْحُطامِ یعنی خداوندا تو خودت می دانی كه حركتها، جنبشها، قیامها، اعتراضها، جنگیدنها و مبارزه های ما رقابت در كسب قدرت نبود، برای تحصیل قدرت برای یك فرد نبود، به عنوان جاه طلبی نبود، برای جمع آوری مال و منال دنیا و برای زیاده طلبی در مال و منال دنیا نبود و نیست. پس هدف چیست؟ وَلكِنْ لِنَرُدَّ الْمَعالِمَ مِنْ دینِكَ وَ نُظْهِرَ الْاِصْلاحَ فی بِلادِكَ فَیَأْمَنَ الْمَظْلومونَ مِنْ عِبادِكَ وَ تُقامَ الْمُعَطَّلَةُ مِنْ حُدودِكَ [3]. این چهار جمله یك كادر كلی را مشخص می كند. مجموعه آثار شهید مطهری . ج24، ص: 113 [1] . [افتادگی از نوار است. ] [2] . نهج البلاغه، نامه 26. [3] . نهج البلاغه، خطبه 129.

«اصلاح» در اصطلاح اسلامی مقدمتا باید عرض كنم كه امروز اصطلاحی رایج شده است كه این اصطلاح نباید ما را به اشتباه بیندازد. امروز وقتی می گویند «اصلاح» یعنی سامان دادن های آرام تدریجی غیر بنیادی، ولی وقتی می خواهند بگویند تغییرات بنیادی می گویند انقلاب. آیا در اصطلاح اسلامی هم وقتی می گویند «اصلاح» مقصود همین است؟ نه، در اصطلاح اسلامی وقتی گفته می شود اصلاح، نقطه ی مقابل افساد است، اعم از آن كه تدریجی و ظاهری و به اصطلاح عَرَضی باشد یا بنیادی و جوهری

بازگشت به اسلام راستین می گوید هدف اول ما این است: لِنَرُدَّ الْمَعالِمَ مِنْ دینِكَ. سید جمال می گفت بازگشت به اسلام راستین كه در واقع ترجمه ی فارسی همین جمله است. سنتهای اسلامی هر كدام نشانه های راه سعادت است، معالم دین است، علامتهای راه رستگاری است كه با این علامتها باید راه سعادت و تكامل را پیمود. خدایا! ما می خواهیم این نشانه ها را كه به زمین افتاده و رهروانْ راه را پیدا نمی كنند، اسلامِ فراموش شده را باز گردانیم.